3
Liber Tertius
ch. 2
3.3
et vehiculis tarditati, eademque cum accepisset homines inconditis vocibus inchoatum quiddam et confusum sonantes, incidit has et distinxit in
partis et ut signa quaedam sic verba rebus inpressit
hominesque antea dissociatos iucundissimo inter se
sermonis vinclo conligavit. A simili etiam mente
vocis, qui videbantur infiniti, soni paucis notis inventis sunt omnes signati et expressi, quibus et
conloquia cum absentibus et indicia voluntatum et
monumenta rerum praeteritarum tenerentur. Accessit
eo numerus, res cum ad vitam necessaria, tum una
inmutabilis et aeterna; quae prima inpulit etiam, ut
suspiceremus in caelum nec frustra siderum motus intueremur dinumerationibusque noctium ac dierum
ch. 3
3.4
quorum animi altius se extulerunt et
aliquid dignum dono, ut ante dixi, deorum aut efficere
-- --
aut excogitare potuerunt. Quare sint nobis isti, qui
de ratione vivendi disserunt, magni homines, ut sunt,
sint eruditi, sint veritatis et virtutis magistri, dum
modo sit haec quaedam, sive a viris in rerum publicarum varietate versatis inventa sive etiam in istorum otio ac litteris tractata res, sicut est, minime
quidem contemnenda, ratio civilis et disciplina
populorum, quae perficit in bonis ingeniis, id quod
iam persaepe perfecit, ut incredibilis quaedam et divina virtus exsisteret.
3.5 Quodsi quis ad ea instrumenta
animi, quae natura quaeque civilibus institutis habuit,
adiungendam sibi etiam doctrinam et uberiorem rerum
cognitionem putavit, ut ii ipsi, qui in horum librorum
disputatione versantur, nemo est, quin eos anteferre omnibus debeat. Quid enim potest esse praeclarius, quam cum rerum magnarum tractatio atque
usus cum illarum artium studiis et cognitione coniungitur? aut quid P. Scipione, quid C. Laelio, quid
L. Philo perfectius cogitari potest? qui, ne quid praetermitterent, quod ad summam laudem clarorum virorum pertineret, ad domesticum maiorumque morem
etiam hanc a Socrate adventiciam doctrinam
adhibuerunt. 3.6 Quare qui utrumque voluit et potuit, id
est ut cum maiorum institutis, tum doctrina se instrueret, ad laudem hunc omnia consecutum puto.
Sin altera est utra via prudentiae deligenda, tamen,
etiamsi cui videbitur illa in optimis studiis et artibus
quieta vitae ratio beatior, haec civilis laudabilior est
certe et inlustrior, ex qua vita sic summi viri ornantur, ut vel M'. Curius,
Quem nemo ferro potuit superare nec auro,
vel
ch. 4
3.7
fuisse sapientiam, tamen hoc in ratione
utriusque generis interfuit, quod illi verbis et artibus
aluerunt naturae principia, hi autem institutis et
-- -- legibus. Pluris vero haec tulit una civitas, si minus sapientis, quoniam id nomen illi tam restricte tenent,
at certe summa laude dignos, quoniam sapientium
praecepta et inventa coluerunt. Atque etiam, quot
et sunt laudandae civitates et fuerunt, quoniam
id est in rerum natura longe maximi consilii, constituere eam rem publicam, quae possit esse diuturna,
si singulos numeremus in singulas, quanta iam reperiatur virorum excellentium multitudo! Quodsi aut
Italiae Latium aut eiusdem Sabinam aut Volscam
gentem, si Samnium, si Etruriam, si magnam illam
Graeciam conlustrare animo voluerimus, si deinde Assyrios, si Persas, si Poenos, si haec
ch. 5
3.8
cati. Et Philus: Praeclaram vero causam ad me defertis, cum me improbitatis patrocinium
suscipere voltis. Atqui id tibi, inquit Laelius, verendum est, si ea dixeris, quae contra iustitiam dici solent, ne sic etiam sentire videare, cum et ipse sis
quasi unicum exemplum antiquae probitatis et fidei
neque sit ignota consuetudo tua contrarias in partis
disserendi, quod ita facillume verum inveniri putes.
Et Philus: Heia vero, inquit, geram morem
vobis et me oblinam sciens; quod quoniam, qui aurum
quaerunt, non putant sibi recusandum, nos, cum iustitiam quaeramus, rem multo omni auro cariorem, nullam profecto molestiam fugere debemus. Atque utinam, quem ad modum oratione sum usurus aliena,
sic mihi ore uti liceret alieno! Nunc ea dicenda sunt
L. Furio Philo, quae Carneades, Graecus homo et
consuetus, quod commodum esset, verbis
3.9
Non. 263M
ut Carneadi respondeatis, qui saepe optimas causas ingenii calumnia ludificari solet. -- --
-- --
ch. 7
3.11
Non. 373M
Iustitia foras
spectat et proiecta tota est atque eminet.
Non. 299M
Quae virtus praeter
ceteras totam se ad alienas porrigit utilitatis atque
explicat.
ch. 8
3.12
et reperiret et tueretur, alter autem de
ipsa iustitia quattuor implevit sane grandis libros. Nam
ab Chrysippo nihil magnum nec magnificum desideravi,
qui suo quodam more loquitur, ut omnia verborum
momentis, non rerum ponderibus examinet. Illorum
fuit heroum eam virtutem, quae est una, si modo est,
maxime munifica et liberalis, et quae omnis magis
quam sepse diligit, aliis nata potius quam
sibi, excitare iacentem et in illo divino solio non longe
a sapientia conlocare. 3.13 Nec vero illis aut voluntas
defuit (quae enim iis scribendi alia causa aut quod
omnino consilium fuit?) aut ingenium, quo omnibus
praestiterunt; sed eorum et voluntatem et copiam
causa vicit. Ius enim, de quo quaerimus, civile est
aliquod, naturale nullum; nam si esset, ut calida
et frigida, ut amara et dulcia, sic essent iusta et
iniusta eadem omnibus.
ch. 9
3.14
Nunc autem, si quis illo Pacuviano 'invehens
alitum anguium curru' multas et varias gentis et
urbes despicere et oculis conlustrare possit, videat
primum in illa incorrupta maxime gente Aegyptiorum,
quae plurimorum saeculorum et eventorum memoriam
litteris continet, bovem quendam putari deum, quem
Apim Aegyptii nominant, multaque alia portenta apud
-- --
eosdem et cuiusque generis beluas numero consecratas deorum; deinde Graeciae, sicut apud nos, delubra magnifica humanis consecrata simulacris, quae
Persae nefaria putaverunt; eamque unam ob causam
Xerses inflammari Atheniensium fana iussisse dicitur,
quod deos, quorum domus esset omnis hic mundus,
inclusos parietibus contineri nefas esse duceret.
3.15 Post
autem cum Persis et Philippus, qui cogitavit, et
Alexander, qui gessit, hanc bellandi causam inferebat, quod vellet Graeciae fana poenire; quae
ne reficienda quidem Graii putaverunt, ut esset posteris ante os documentum Persarum sceleris sempiternum. Quam multi, ut Tauri in Axino, ut rex
Aegypti Busiris, ut Galli, ut Poeni, homines immolare et pium et dis immortalibus gratissumum esse
duxerunt! Vitae vero instituta sic distant, ut Cretes
et Aetoli latrocinari honestum putent, Lacedaemonii
suos omnes agros esse dictitarint, quos spiculo
possent attingere. Athenienses iurare etiam publice
solebant omnem suam esse terram, quae oleam frugesve ferret; Galli turpe esse ducunt frumentum
manu quaerere, itaque armati alienos agros demetunt; 3.16 nos vero iustissimi homines, qui Transalpinas gentis oleam et vitem serere non sinimus, quo
pluris sint nostra oliveta nostraeque vineae; quod
cum faciamus, prudenter facere dicimur, iuste non
dicimur, ut intellegatis discrepare ab aequitate
sapientiam. Lycurgus autem, ille legum optumarum
et aequissumi iuris inventor, agros locupletium plebi
ut servitio colendos dedit.
ch. 10
3.17
Genera vero si velim iuris, institutorum, morum
consuetudinumque describere, non modo in tot gentibus varia, sed in una urbe, vel in hac ipsa, milliens
mutata demonstrem, ut hic iuris noster interpres alia
nunc Manilius iura dicat esse de mulierum
legatis et hereditatibus, alia solitus sit adulescens dicere nondum Voconia lege lata; quae quidem ipsa
-- --
lex utilitatis virorum gratia rogata in mulieres plena
est iniuriae. Cur enim pecuniam non habeat mulier?
cur virgini Vestali sit heres, non sit matri suae? cur
autem, si pecuniae modus statuendus fuit feminis, P.
Crassi filia posset habere, si unica patri esset, aeris
milliens salva lege, mea triciens non posset
ch. 11
3.18
sanxisset iura nobis, et omnes isdem et
iidem non alias aliis uterentur. Quaero autem, si iusti
hominis et si boni est viri parere legibus, quibus?
an quaecumque erunt? At nec inconstantiam virtus
recipit, nec varietatem natura patitur, legesque poena,
non iustitia nostra comprobantur; nihil habet igitur
naturale ius; ex quo illud efficitur, ne iustos quidem
esse natura. An vero in legibus varietatem esse dicunt, natura autem viros bonos eam iustitiam sequi, quae sit, non eam, quae putetur? esse enim hoc
boni viri et iusti, tribuere id cuique, quod sit quoque
dignum.
3.19 Ecquid ergo primum mutis tribuemus beluis? non enim mediocres viri, sed maxumi et docti,
Pythagoras et Empedocles, unam omnium animantium
condicionem iuris esse denuntiant clamantque inexpiabilis poenas impendere iis, a quibus violatum sit
animal. Scelus est igitur nocere bestiae, quod scelus
qui velit
-- --
ch. 13
3.23
Sunt enim omnes, qui in populum vitae necisque potestatem habent, tyranni, sed se Iovis
optimi nomine malunt reges vocari. Cum autem certi
propter divitias aut genus aut aliquas opes rem publicam tenent, est factio, sed vocantur illi optimates.
Si vero populus plurimum potest omniaque eius arbitrio reguntur, dicitur illa libertas, est vero licentia.
Sed cum alius alium timet, et homo hominem et ordo
ordinem, tum quia sibi nemo confidit, quasi pactio
fit inter populum et potentis; ex quo existit
id, quod Scipio laudabat, coniunctum civitatis genus;
etenim iustitiae non natura nec voluntas, sed inbecillitas mater est. Nam cum de tribus unum est optandum, aut facere iniuriam nec accipere aut et facere
et accipere aut neutrum, optimum est facere, impune
si possis, secundum nec facere nec pati, miserrimum
digladiari semper tum faciendis, tum accipiendis iniuriis. Ita qui primum illud adsequi
ch. 14
Non. 125M,318M,534M
Nam cum
quaereretur ex eo, quo scelere inpulsus mare haberet
infestum uno myoparone, 'Eodem', inquit, 'quo
tu orbem terrae.'
ch. 15
3.24 omni tote. Sapientia iubet
aug<e>r<e> opes, amplificare divitias, proferre finis (unde
enim esset illa laus in summorum imperatoru<m> incisa
monim<e>ntis: finis imperii propagavit, nisi aliquid de
alieno accessisset?), imperare quam plurimis, frui voluptatibus, pollere, regnare, dominari; iustitia autem
praecipit parcere omnibus, consulere generi hominum,
suum cuique reddere, sacra, publica, aliena non tangere. Quid igitur efficitur, si sapientiae pareas? divitiae, potestates, opes, honores, imperia,
regna vel privatis vel populis. Sed quoniam de
re publica loquimur, sunt inlustriora, quae publice
-- --
fiunt, quoniamque eadem est ratio iuris in utroque,
de populi sapientia dicendum puto. Ut iam omittam
alios, noster hic populus, quem Africanus hesterno
sermone a stirpe repetivit, cuius imperio iam orbis
terrae tenetur, iustitia an sapientia est e minimo omnium maximus factus?
3.25
praeter Arcadas et Atheniensis, qui, credo,
timentes hoc interdictum iustitiae ne quando existeret, commenti sunt se de terra tamquam hos ex arvis
musculos extitisse.
ch. 16
3.26
Ad haec illa dici solent primum ab iis, qui minime sunt in disserendo mali, qui in ea causa eo plus
auctoritatis habent, quia, cum de viro bono quaeritur,
quem apertum et simplicem volumus esse, non sunt
in disputando vafri, non veteratores, non malitiosi;
negant enim sapientem idcirco virum bonum
esse, quod eum sua sponte ac per se bonitas et iustitia delectet, sed quod vacua metu, cura, sollicitudine,
periculo vita bonorum virorum sit, contra autem improbis semper aliqui scrupus in animis haereat, semper
iis ante oculos iudicia et supplicia versentur; nullum
autem emolumentum esse, nullum iniustitia partum
praemium tantum, semper ut timeas, semper ut adesse, semper ut impendere aliquam poenam putes,
damna
ch. 17
Lactant. Div. Inst. 5.12.5
Quaero, si
duo sint, quorum alter optimus vir, aequissimus, summa
iustitia, singulari fide, alter insigni scelere et audacia, et
si in eo sit errore civitas, ut bonum illum virum sceleratum, facinorosum, nefarium putet, contra autem,
-- --
qui sit improbissimus, existimet esse summa probitate
ac fide, proque hac opinione omnium civium bonus ille
vir vexetur, rapiatur, manus ei denique adferantur,
effodiantur oculi, damnetur, vinciatur, uratur, exterminetur egeat,
3.27
postremo iure etiam optimo omnibus
miserrimus esse videatur, contra autem ille improbus
laudetur, colatur, ab omnibus diligatur, omnes ad eum
honores, omnia imperia, omnes opes, omnes undique
copiae conferantur, vir denique optimus omnium existimatione et dignissimus omni fortuna optima iudicetur, quis tandem erit tam demens, qui dubitet, utrum
se esse malit?
ch. 18
3.28
Quod in singulis, idem est in populis: nulla est
tam stulta civitas, quae non iniuste imperare
malit quam servire iuste. Nec vero longius abibo.
Consul ego quaesivi, cum vos mihi essetis in consilio,
de Numantino foedere. Quis ignorabat Q. Pompeium
fecisse foedus, eadem in causa esse Mancinum? alter,
vir optimus, etiam suasit rogationem me ex senatus
consulto ferente, alter acerrime se defendit. Si pudor quaeritur, si probitas, si fides, Mancinus haec attulit, si ratio, consilium, prudentia, Pompeius antistat.
Utrum
-- --
ch. 21
3.32
Gel. N.A. 1.22.8
Non gravarer, Laeli, nisi et hos velle
putarem et ipse cuperem te quoque aliquam partem
huius nostri sermonis attingere, praesertim cum heri -- --
ipse dixeris te nobis etiam superfuturum. Verum id
quidem fieri non potest; ne desis, omnes te rogamus.
Non. 323M, 324M
sed iuventuti nostrae minime audiendus; quippe, si ita sensit, ut loquitur, est homo impurus; sin aliter, quod malo, oratio
est tamen immanis.
ch. 22
3.33
Lactant. Div. Inst. 6.8.6
Est quidem
vera lex recta ratio naturae congruens, diffusa in
omnes, constans, sempiterna, quae vocet ad officium
iubendo, vetando a fraude deterreat; quae tamen neque probos frustra iubet aut vetat nec improbos iubendo aut vetando movet. Huic legi nec obrogari fas
est neque derogari ex hac aliquid licet neque tota
abrogari potest, nec vero aut per senatum aut per
populum solvi hac lege possumus, neque est quaerendus explanator aut interpres eius alius, nec erit alia
lex Romae, alia Athenis, alia nunc, alia posthac, sed
et omnes gentes et omni tempore una lex et sempiterna et immutabilis continebit, unusque erit communis quasi magister et imperator omnium deus, ille
legis huius inventor, disceptator, lator; cui qui non
parebit, ipse se fugiet ac naturam hominis aspernatus hoc ipso luet maximas poenas, etiamsi cetera
supplicia, quae putantur, effugerit.
ch. 23
August. C.D. 22.6
nullum bellum suscipi a civitate optima
nisi aut pro fide aut pro salute.
3.34
Sed his poenis quas etiam stultissimi sentiunt, egestate, exilio, vinculis, verberibus,
elabuntur saepe privati oblata mortis celeritate, civitatibus autem mors ipsa poena est, quae videtur a
poena singulos vindicare; debet enim constituta sic -- --
esse civitas, ut aeterna sit. Itaque nullus interitus
est rei publicae naturalis ut hominis, in quo mors
non modo necessaria est, verum etiam optanda persaepe. Civitas autem cum tollitur, deletur, extinguitur, simile est quodam modo, ut parva magnis conferamus, ac si omnis hic mundus intereat et concidat.
Isid. Orig. 18.1.2sq.
Illa iniusta bella sunt, quae sunt
sine causa suscepta. Nam extra ulciscendi aut propulsandorum hostium causam bellum geri iustum
nullum potest.
Isid. Orig. 18.1.2sq.
Nullum bellum iustum habetur nisi denuntiatum, nisi indictum, nisi repetitis rebus.
3.35
Non. 498M
Noster autem populus sociis defendendis terrarum iam omnium potitus est. -- --
ch. 24
3.36
August. C.D. 19.21
Cur igitur deus homini, animus imperat corpori, ratio
libidini ceterisque vitiosis animi partibus?
ch. 25
3.37
August. c. Iul. 4.12.61
An
non cernimus optimo cuique dominatum ab
ipsa natura cum summa utilitate infirmorum datum?
Cur igitur deus homini, animus imperat corpori, ratio
libidini iracundiaeque et ceteris vitiosis eiusdem animi
partibus?
August. c. Iul. 4.12.61
Sed et imperandi et serviendi sunt dissimilitudines cognoscendae. Nam ut animus corpori dicitur imperare,
dicitur etiam libidini, sed corpori ut rex civibus suis
aut parens liberis, libidini autem ut servis dominus,
quod eam coercet et frangit, sic regum, sic imperatorum, sic magistratuum, sic patrum, sic populorum
imperia civibus sociisque praesunt ut corporibus animus, domini autem servos ita fatigant, ut optima pars
animi, id est sapientia, eiusdem animi vitiosas imbecillasque partes, ut libidines, ut iracundias, ut perturbationes ceteras.
August. C.D. 14.23
ut filiis imperari
corporis membris propter oboediendi facilitatem, vitiosas vero animi partes ut servos asperiore imperio
coerceri?
Non. 109M
Est enim genus
iniustae servitutis, cum ii sunt alterius, qui sui possunt esse; cum autem ii famulantur -- --
ch. 27
3.39
Prisc. GL 2.399K
in quibus adsentior sollicitam
et periculosam iustitiam non esse sapientis.
ch. 28
3.40
Lactant. Div. Inst. 5.18.4
Vult plane virtus honorem, nec est virtutis
ulla alia merces . Quam tamen illa
accipit facile, exigit non acerbe .
Huic tu viro quas divitias
obicies? quae imperia? quae regna? qui ista putat
humana, sua bona divina iudicat .
Sed si aut ingrati universi aut -- --
invidi multi aut inimici potentes suis virtutem
praemiis spoliant, ne illa se multis solaciis
oblectat maximeque suo decore se ipsa sustentat.
August. C.D. 22.4
Quorum non corpora sunt in
caelum elata; neque enim natura pateretur, ut id,
quod esset e terra, nisi in terra maneret.
Non. 125M
Numquam viri
fortissimi fortitudinis, inpigritatis, patientiae
Non. 132M
Pyrrhi videlicet largitas Fabricio aut Samnitium copiae Curio defuerunt.
Non. 522M,68M
Cuius etiam focum
Cato ille noster, cum venerat ad se in Sabinos, ut ex
ipso audiebamus, visere solebat, apud quem sedens
ille Samnitium, quondam hostium, tum iam clientium
suorum, dona repudiaverat.
ch. 29
3.41
Asia Ti. Gracchus, perseveravit in civibus, sociorum nominisque Latini iura neglexit ac foedera. Quae si consuetudo ac licentia manare coeperit
latius imperiumque nostrum ad vim a iure traduxerit,
ut, qui adhuc voluntate nobis oboediunt, terrore teneantur, etsi nobis, qui id aetatis sumus, evigilatum
fere est, tamen de posteris nostris et de illa immortalitate rei publicae sollicitor, quae poterat esse perpetua, si patriis viveretur institutis et moribus.
-- --
ch. 30
3.42
Quae cum dixisset Laelius, etsi omnes, qui aderant,
significabant ab eo se esse admodum delectatos, tamen
praeter ceteros Scipio quasi quodam gaudio elatus:
Multas tu quidem, inquit, Laeli, saepe causas ita defendisti, ut ego non modo tecum Servium Galbam,
collegam nostrum, quem tu, quoad vixit, omnibus anteponebas, verum ne Atticorum quidem oratorum quemquam aut suavitate .
Non. 262M
duas sibi res, quo
minus in vulgus et in foro diceret, confidentiam et
vocem, defuisse
Sch. Iuvenal. Sat. 6.480
inclusorum
hominum gemitu mugiebat taurus.
ch. 31
3.43
reportare. Ergo illam rem populi, id
est rem publicam, quis diceret tum, cum crudelitate
unius oppressi essent universi, neque esset unum vinculum iuris nec consensus ac societas coetus, quod
est populus? Atque hoc idem Syracusis. Urbs illa
praeclara, quam ait Timaeus Graecarum maxumam,
omnium autem esse pulcherrimam, arx visenda, portus usque in sinus oppidi et ad urbis crepidines infusi, viae latae, porticus, templa, muri nihilo
magis efficiebant, Dionysio tenente ut esset illa res
publica; nihil enim populi et unius erat populus ipse.
Ergo ubi tyrannus est, ibi non vitiosam, ut heri dicebam, sed, ut nunc ratio cogit, dicendum est plane
nullam esse rem publicam.
ch. 32
3.44
Praeclare quidem dicis, Laelius; etenim video iam,
quo pergat oratio. [Note] Vides igitur ne illam quidem,
quae tota sit in factionis potestate, posse vere dici
rem publicam. [Note] Sic plane iudico. [Note] Et rectissime quidem iudicas; quae enim fuit tum Atheniensium res, cum post magnum illud Peloponnesiacum
bellum triginta viri illi urbi iniustissime praefuerunt?
-- --
num aut vetus gloria civitatis aut species praeclara
oppidi aut theatrum, gymnasia, porticus aut propylaea
nobilia aut arx aut admiranda opera Phidiae aut Piraeus ille magnificus rem publicam efficiebat? Minime
vero, Laelius, quoniam quidem populi res non
erat. [Note] Quid? cum decemviri Romae sine provocatione fuerunt tertio illo anno, cum vindicias amisisset
ipsa libertas? [Note] Populi nulla res erat, immo vero
id populus egit, ut rem suam recuperaret.
ch. 33
3.45
[Note] Venio nunc ad tertium genus illud, in quo esse
videbuntur fortasse angustiae. Cum per populum agi
dicuntur et esse in populi potestate omnia, cum, de
quocumque volt, supplicium sumit multitudo, cum
agunt, rapiunt, tenent, dissipant, quae volunt,
potesne tum, Laeli, negare rem esse illam publicam?
cum populi sint omnia, quoniam quidem populi esse
rem volumus rem publicam. Tum Laelius: Ac nullam
quidem citius negav<e>rim esse rem publicam, quam
istam, quae tota ....... p.pu......... ni.s.ls..
..... mo.....obis non placuit Syracusis fuisse rem
publicam neque Agrigenti neque Athenis, cum essent
tyranni, ne<c> hic, cum decemviri; ne<c> video,
qui magis in multitudinis dominatu rei publicae nomen appareat, quia primum mihi populus non est, ut
tu optime definisti, Scipio, nisi qui consensu iuris
continet<u>r, sed est tam tyrannus iste conventus, quam
si esset unus, hoc etiam taetrior, quia nihil ista, quae
populi speciem et nomen imitatur, immanius belua
est. Nec vero convenit, cum furiosorum bona legibus
in adgnatorum potestate sint, quod eorum iam
ch. 34
3.46
dici possint, cur illa sit res publica resque populi, quae sunt dicta de regno. Et multo etiam
magis, inquit Mummius; nam in regem potius cadit
domini similitudo, quod est unus; plures vero boni in
qua re publica rerum potientur, nihil poterit esse illa
-- --
beatius. Sed tamen vel regnum malo quam liberum
populum; id enim tibi restat genus vitiosissumae rei
publicae tertium.
ch. 35
3.47
Hic Scipio: Adgnosco, inquit, tuum morem istum,
Spuri, aversum a ratione populi; et quamquam
potest id lenius ferri, quam tu soles ferre, tamen adsentior nullum esse de tribus his generibus, quod sit
probandum minus. Illud tamen non adsentior tibi,
praestare regi optimates; si enim sapientia est, quae
gubernet rem publicam, quid tandem interest, haec in
unone sit an in pluribus? Sed errore quodam fallimur ita disputando; cum enim optumates appellantur,
nihil potest videri praestabilius; quid enim
optumo melius cogitari potest? cum autem regis est
facta mentio, occurrit animis rex etiam iniustus. Nos
autem de iniusto rege nihil loquimur nunc, cum de
ipsa regali re publica quaerimus. Quare cogitato Romulum aut Pompilium aut Tullium regem, fortasse
non tam illius te rei publicae paenitebit.
3.48
[Note] Quam
igitur relinquis populari rei publicae laudem? [Note] Tum
ille: Quid? tibi tandem, Spuri, Rhodiorum, apud quos
nuper fuimus una, nullane videtur esse res
publica? [Note] Mihi vero videtur, et minime quidem
vituperanda. [Note] Recte dicis; sed, si meministi, omnes
erant iidem tum de plebe, tum senatores vicissitudinesque habebant, quibus mensibus populari munere fungerentur, quibus senatorio; utrobique autem conventicium accipiebant, et in theatro et in curia res capitalis et reliquas omnis iudicabant iidem; tantum poterat tantique erat, quanti multitudo, senatus -- --
