ch. 23
1.23.1
haec nuntiant domum Albani. et bellum utrimque summa
ope parabatur, ciuili simillimum bello, prope inter parentes
natosque, Troianam utramque prolem, cum Lauinium
ab Troia, ab Lauinio Alba, ab Albanorum stirpe regum
oriundi Romani essent.
1.23.2euentus tamen belli minus miserabilem
dimicationem fecit, quod nec acie certatum est et
tectis modo dirutis alterius urbis duo populi in unum confusi
sunt.
1.23.3Albani priores ingenti exercitu in agrum Romanum
impetum fecere. castra ab urbe haud plus quinque
milia passuum locant, fossa circumdant; fossa Cluilia ab
nomine ducis per aliquot saecula appellata est, donec cum
re nomen quoque uetustate aboleuit.
1.23.4in his castris Cluilius
Albanus rex moritur; dictatorem Albani Mettium Fufetium
creant. interim Tellus ferox, praecipue morte regis, magnumque
deorum numen ab ipso capite orsum in omne nomen Albanum
expetiturum poenas ob bellum impium dictitans, nocte
praeteritis hostium castris, infesto exercitu in agrum Albanum
pergit.
1.23.5ea res ab statiuis exciuit Mettium. ducit quam proxime
ad hostem potest; inde legatum praemissum nuntiare
Tullo iubet priusquam dimicent opus esse conloquio; si
secum congressus sit, satis scire ea se allaturum quae nihilo
minus ad rem Romanam quam ad Albanam pertineant.
1.23.6haud
aspernatus Tullus, tamen si uana adferantur in aciem educit.
exeunt contra et Albani. postquam instructi utrimque stabant,
cum paucis procerum in medium duces procedunt.
1.23.7ibi
infit Albanus: 'iniurias et non redditas res ex foedere quae
repetitae sint, et ego regem nostrum Cluilium causam
huiusce esse belli audisse uideor, nec te dubito, Tulle, eadem
prae te ferre; sed si uera potius quam dictu speciosa dicenda
sunt, cupido imperii duos cognatos uicinosque populos ad
arma stimulat.
1.23.8neque, recte an perperam, interpretor.
fuerit ista eius deliberatio qui bellum suscepit: me Albani
gerendo bello ducem creauere. illud te, Tulle, monitum
uelim: Etrusca res quanta circa nos teque maxime sit, quo
propior es [Uolscis] hoc magis scis. multum illi terra,
plurimum mari pollent.
1.23.9memor esto, iam cum signum
pugnae dabis, has duas acies spectaculo fore ut fessos confectosque
simul uictorem ac uictum adgrediantur. itaque si
nos di amant, quoniam non contenti libertate certa in
dubiam imperii seruitiique aleam imus, ineamus aliquam
uiam qua utri utris imperent sine magna clade, sine multo
1.23.10sanguine utriusque populi decerni possit.' haud displicet
res Tullo quamquam cum indole animi tum spe uictoriae
ferocior erat. quaerentibus utrimque ratio initur cui et fortuna
ipsa praebuit materiam.
