Latin Texts & Translations

ch. 1 10.1.1 L. Genucio Ser. Cornelio consulibus ab externis ferme bellis otium fuit. Soram atque Albam coloniae deductae.

10.1.2Albam in Aequos sex milia colonorum scripta: Sora agri Uolsci fuerat sed possederant Samnites; eo quattuor milia hominum missa.

10.1.3eodem anno Arpinatibus Trebulanisque ciuitas data. Frusinates tertia parte agri damnati, quod Hernicos ab eis sollicitatos compertum, capitaque coniurationis eius quaestione ab consulibus ex senatus consulto habita uirgis caesi ac securi percussi.

10.1.4tamen ne prorsus imbellem agerent annum, parua expeditio in Umbria facta est, quod nuntiabatur ex spelunca quadam excursiones armatorum in agros fieri.

10.1.5in eam speluncam penetratum cum signis est et ex ea, loco obscuro, multa uolnera accepta maximeque lapidum ictu, donec altero specus eius ore— nam peruius erat—inuento utraeque fauces congestis lignis accensae.

10.1.6ita intus fumo ac uapore ad duo milia armatorum, ruentia nouissime in ipsas flammas, dum euadere tendunt, absumpta.

10.1.7M. Liuio Dentre <M.> Aemilio consulibus redintegratum Aequicum bellum. coloniam aegre patientes uelut arcem suis finibus impositam, summa ui expugnare adorti ab ipsis colonis pelluntur.

10.1.8ceterum tantum Romae terrorem fecere, quia uix credibile erat tam adfectis rebus solos per se Aequos ad bellum coortos, ut tumultus eius causa dictator diceretur C. Iunius Bubulcus.

10.1.9cum M. Titinio magistro equitum profectus primo congressu Aequos subegit ac die octauo triumphans in urbem cum redisset aedem Salutis, quam consul uouerat censor locauerat, dictator dedicauit.

ch. 2 10.2.1 eodem anno classis Graecorum Cleonymo duce Lacedaemonio ad Italiae litora adpulsa Thurias urbem in Sallentinis cepit.

10.2.2aduersus hunc hostem consul Aemilius missus proelio uno fugatum compulit in naues; Thuriae redditae

10.2.3ueteri cultori Sallentinoque agro pax parta.—Iunium Bubulcum dictatorem missum in Sallentinos in quibusdam annalibus inuenio et Cleonymum, priusquam confligendum esset cum Romanis, Italia excessisse—.

10.2.4circumuectus inde Brundisii promunturium medioque sinu Hadriatico uentis latus, cum laeua importuosa Italiae litora, dextra Illyrii Liburnique et Histri, gentes ferae et magna ex parte latrociniis maritimis infames, terrerent, penitus ad litora Uenetorum peruenit.

10.2.5expositis paucis qui loca explorarent, cum audisset tenue praetentum litus esse, quod transgressis stagna ab tergo sint inrigua aestibus maritimis, agros haud procul [proximos] campestres cerni, ulteriora colles uideri;

10.2.6esse ostium fluminis praealti quo circumagi naues in stationem tutam <possint> [uidisse],— Meduacus amnis erat—, eo inuectam classem subire flumine aduerso iussit.

10.2.7grauissimas nauium non pertulit alueus fluminis; in leuiora nauigia transgressa multitudo armatorum ad frequentes agros tribus maritimis Patauinorum uicis colentibus eam oram peruenit.

10.2.8ibi egressi praesidio leui nauibus relicto uicos expugnant, inflammant tecta, hominum pecudumque praedas agunt, et dulcedine praedandi longius usque a nauibus procedunt.

10.2.9haec ubi Patauium sunt nuntiata—semper autem eos in armis accolae Galli habebant—in duas partes iuuentutem diuidunt. altera in regionem qua effusa populatio nuntiabatur, altera, ne cui praedonum obuia fieret, altero itinere ad stationem nauium—milia autem quattuordecim ab oppido aberat—ducta.

10.2.10in naues ignaris custodibus interemptis impetus factus territique nautae coguntur naues in alteram ripam amnis traicere. et in terra prosperum aeque in palatos praedatores proelium fuerat refugientibusque ad stationem Graecis Ueneti obsistunt; ita in medio circumuenti hostes caesique:

10.2.11pars capti classem indicant regemque Cleonymum tria milia abesse.

10.2.12inde captiuis proximo uico in custodiam datis pars fluuiatiles naues, ad superanda uada stagnorum apte planis alueis fabricatas, pars captiua nauigia armatis complent profectique ad classem immobiles naues et loca ignota plus quam hostem timentes circumuadunt;

10.2.13fugientesque in altum acrius quam repugnantes usque ad ostium amnis persecuti captis quibusdam incensisque nauibus hostium, quas trepidatio in uada intulerat, uictores reuertuntur.

10.2.14Cleonymus uix quinta parte nauium incolumi, nulla regione maris Hadriatici prospere adita discessit. rostra nauium spoliaque Laconum, in aede Iunonis ueteri fixa, multi supersunt qui uiderunt Pataui.

10.2.15monumentum naualis pugnae eo die quo pugnatum est quotannis sollemni certamine nauium in oppidi medio exercetur.

ch. 3 10.3.1 eodem anno Romae cum Uestinis petentibus amicitiam ictum est foedus.

10.3.2multiplex deinde exortus terror. Etruriam rebellare ab Arretinorum seditionibus motu orto nuntiabatur, ubi Cilnium genus praepotens diuitiarum inuidia pelli armis coeptum; simul Marsos agrum ui tueri, in quem colonia est Carseoli deducta [erat] quattuor milibus hominum scriptis.

10.3.3itaque propter eos tumultus dictus M. Ualerius Maximus dictator magistrum equitum sibi legit M.

10.3.4Aemilium Paulum.—id magis credo quam Q. Fabium ea aetate atque eis honoribus Ualerio subiectum; ceterum ex

10.3.5Maximi cognomine ortum errorem haud abnuerim.—profectus dictator cum exercitu proelio uno Marsos fundit. compulsis deinde in urbes munitas, Milioniam, Plestinam, Fresiliam intra dies paucos cepit et parte agri multatis Marsis foedus restituit.

10.3.6tum in Etruscos uersum bellum; et, cum dictator auspiciorum repetendorum causa profectus Romam esset, magister equitum pabulatum egressus ex

10.3.7insidiis circumuenitur signisque aliquot amissis foeda militum caede ac fuga in castra est compulsus.—qui terror non eo tantum a Fabio abhorret quod, si qua alia arte cognomen suum aequauit,

10.3.8tum maxime bellicis laudibus, sed etiam quod memor Papirianae saeuitiae nunquam ut dictatoris iniussu dimicaret adduci potuisset.

ch. 4 10.4.1 nuntiata ea clades Romam maiorem quam res erat terrorem exciuit; nam ut exercitu deleto ita iustitium indictum, custodiae in portis,

10.4.2uigiliae uicatim exactae, arma, tela in muros congesta.

10.4.3omnibus iunioribus sacramento adactis dictator ad exercitum missus omnia spe tranquilliora et composita magistri equitum cura, castra in tutiorem locum redacta,

10.4.4cohortes quae signa amiserant extra uallum sine tentoriis destitutas inuenit, exercitum auidum pugnae, quo maturius ignominia aboleretur.

10.4.5itaque confestim castra inde in agrum Rusellanum promouit.

10.4.6eo et hostes secuti, quamquam ex bene gesta re summam et in aperto certamine uirium spem habebant, tamen insidiis quoque, quas feliciter experti erant, hostem temptant.

10.4.7tecta semiruta uici per uastationem agrorum deusti haud procul castris Romanorum aberant. ibi abditis armatis pecus in conspectu praesidii Romani, cui praeerat Cn. Fuluius legatus, propulsum.

10.4.8ad quam inlecebram cum moueretur nemo ab Romana statione, pastorum unus progressus sub ipsas munitiones inclamat alios, cunctanter ab ruinis uici pecus propellentes, quid cessarent cum per media castra Romana tuto agere possent.

10.4.9haec cum legato Caerites quidam interpretarentur et per omnes manipulos militum indignatio ingens esset nec tamen iniussu mouere auderent, iubet peritos linguae attendere animum, pastorum sermo agresti an urbano propior esset.

10.4.10cum referrent sonum linguae et corporum habitum et nitorem cultiora quam pastoralia esse, 'ite igitur, dicite' inquit, 'detegant nequiquam conditas insidias: omnia scire Romanum nec magis iam dolo capi quam armis uinci posse.'

10.4.11haec ubi audita sunt et ad eos qui consederant in insidiis perlata, consurrectum repente ex latebris est et in patentem ad conspectum undique campum prolata signa.

10.4.12uisa legato maior acies quam quae ab suo praesidio sustineri posset; itaque propere ad dictatorem auxilia accitum mittit; interea ipse impetus hostium sustinet.

ch. 5 10.5.1 nuntio allato dictator signa ferri ac sequi iubet armatos;

10.5.2sed celeriora prope omnia imperio erant; rapta extemplo signa armaque, et uix ab impetu et cursu tenebantur. cum ira ab accepta nuper clade stimulabat, tum concitatior accidens clamor ab increscente certamine.

10.5.3urgent itaque alii alios hortanturque signiferos ut ocius eant. quo magis festinantes uidet dictator, eo impensius retentat agmen ac sensim incedere iubet.

10.5.4Etrusci contra, principio exciti pugnae, omnibus copiis aderant; et super alios alii nuntiant dictatori omnes legiones Etruscorum capessisse pugnam nec iam ab suis resisti posse, et ipse cernit ex superiore loco in quanto discrimine praesidium esset.

10.5.5ceterum satis fretus esse etiam nunc tolerando certamini legatum nec se procul abesse periculi uindicem, quam maxime uolt fatigari hostem ut integris adoriatur uiribus fessos.

10.5.6quamquam lente procedunt, iam tamen ad impetum capiundum, equiti utique, modicum erat spatium. prima incedebant signa legionum, ne quid occultum aut repentinum hostis timeret; sed reliquerat interualla inter ordines peditum, qua satis laxo spatio equi permitti possent.

10.5.7pariter sustulit clamorem acies et emissus eques libero cursu in hostem inuehitur incompositisque aduersus equestrem procellam subitum pauorem offundit.

10.5.8itaque, ut prope serum auxilium iam paene circumuentis, ita uniuersa requies data est. integri accepere pugnam nec ea ipsa longa aut anceps fuit.

10.5.9fusi hostes castra repetunt inferentibusque iam signa Romanis cedunt et in ultimam castrorum partem conglobantur.

10.5.10haerent fugientes in angustiis portarum; pars magna aggerem uallumque conscendit, si aut ex superiore loco tueri se aut superare aliqua et euadere posset.

10.5.11forte quodam loco male densatus agger pondere superstantium in fossam procubuit atque ea, cum deos pandere uiam fugae conclamassent, plures inermes quam armati euadunt.

10.5.12hoc proelio fractae iterum Etruscorum uires, et pacto annuo stipendio et duum mensum frumento permissum ab dictatore ut de pace legatos mitterent Romam. pax negata, indutiae biennii datae.

10.5.13dictator triumphans in urbem rediit.—habeo auctores sine ullo memorabili proelio pacatam ab dictatore Etruriam esse seditionibus tantum Arretinorum compositis et Cilnio genere cum plebe in gratiam reducto.—consul ex dictatura factus M. Ualerius.

10.5.14non petentem atque adeo etiam absentem creatum tradidere quidam et per interregem ea comitia facta; id unum non ambigitur consulatum cum Apuleio Pansa gessisse.

ch. 6 10.6.1 M. Ualerio et Q. Apuleio consulibus satis pacatae foris res fuere:

10.6.2Etruscum aduersae belli res et indutiae quietum tenebant; Samnitem multorum annorum cladibus domitum hauddum foederis noui paenitebat; Romae quoque plebem quietam exonerata[m deducta] in colonias multitudo praestabat.

10.6.3tamen ne undique tranquillae res essent, certamen iniectum inter primores ciuitatis, patricios plebeiosque, ab tribunis plebis Q. et Cn. Ogulniis,

10.6.4qui undique criminandorum patrum apud plebem occasionibus quaesitis, postquam alia frustra temptata erant, eam actionem susceperunt qua non infimam plebem accenderent sed ipsa capita plebis, consulares triumphalesque plebeios,

10.6.5quorum honoribus nihil praeter sacerdotia, quae nondum promiscua erant, deesset.

10.6.6rogationem ergo promulgarunt ut, cum quattuor augures, quattuor pontifices ea tempestate essent placeretque augeri sacerdotum numerum, quattuor pontifices, quinque augures,

10.6.7de plebe omnes, adlegerentur.—quemadmodum ad quattuor augurum numerum nisi morte duorum id redigi collegium potuerit, non inuenio, cum inter augures constet imparem numerum debere esse, ut tres antiquae tribus, Ramnes, Titienses, Luceres, suum quaeque augurem habeant aut,

10.6.8si pluribus sit opus, pari inter se numero sacerdotes multiplicent; sicut multiplicati sunt cum ad quattuor quinque adiecti nouem numerum, ut terni in singulas essent, expleuerunt.—ceterum quia de plebe adlegebantur,

10.6.9iuxta eam rem aegre passi patres quam cum consulatum uolgari uiderent.

10.6.10simulabant ad deos id magis quam ad se pertinere: ipsos uisuros ne sacra sua polluantur; id se optare tantum ne qua in rem publicam clades ueniat.

10.6.11minus autem tetendere, adsueti iam in tali genere certaminum uinci; et cernebant aduersarios non, id quod olim uix sperauerint, adfectantes magnos honores sed omnia iam in quorum spem dubiam erat certatum adeptos, multiplices consulatus censurasque et triumphos.

ch. 7 10.7.1 certatum tamen suadenda dissuadendaque lege inter Ap.

10.7.2Claudium maxime ferunt et inter P. Decium Murem. qui cum eadem ferme de iure patrum ac plebis quae pro lege Licinia quondam contraque eam dicta erant cum plebeiis consulatus rogabatur disseruissent,

10.7.3rettulisse dicitur Decius parentis sui speciem, qualem eum multi qui in contione erant uiderant, incinctum Gabino cultu super telum stantem, quo se habitu pro populo ac legionibus Romanis deuouisset:

10.7.4tum P. Decium consulem purum piumque deis immortalibus uisum aeque ac si T. Manlius collega eius deuoueretur;

10.7.5eundem P. Decium qui sacra publica populi Romani faceret legi rite non potuisse? id esse periculum ne suas preces minus audirent di quam Ap. Claudi? castius eum sacra priuata facere et religiosius deos colere quam se?

10.7.6quem paenitere uotorum quae pro re publica nuncupauerint tot consules plebeii, tot dictatores, aut ad exercitus euntes aut inter ipsa bella?

10.7.7numerarentur duces eorum annorum, quibus plebeiorum ductu et auspicio res geri coeptae sint; numerarentur triumphi; iam ne nobilitatis quidem suae plebeios paenitere.

10.7.8pro certo habere, si quod repens bellum oriatur, non plus spei fore senatui populoque Romano in patriciis quam in plebeiis ducibus.

10.7.9'quod cum ita se habeat, cui deorum hominumue indignum uideri potest' inquit, 'eos uiros, quos uos sellis curulibus, toga praetexta, tunica palmata, et toga picta et corona triumphali laureaque honoraritis, quorum domos spoliis hostium adfixis insignes inter alias feceritis, pontificalia atque auguralia insignia adicere?

10.7.10qui Iouis optimi maximi ornatu decoratus, curru aurato per urbem uectus in Capitolium ascenderit, is <non> conspiciatur cum capide ac lituo, <cum> capite uelato uictimam caedet auguriumue ex arce capiet?

10.7.11cuius <in> imaginis titulo consulatus censuraque et triumphus aequo animo legetur, si auguratum aut pontificatum adieceritis, non sustinebunt legentium oculi?

10.7.12equidem—pace dixerim deum—eos nos iam populi Romani beneficio esse spero, qui sacerdotiis non minus reddamus dignatione nostra honoris quam acceperimus et deorum magis quam nostra causa expetamus ut quos priuatim colimus publice colamus.

ch. 8 10.8.1 quid autem ego sic adhuc egi, tamquam integra sit causa patriciorum de sacerdotiis et non iam in possessione unius amplissimi simus sacerdotii?

10.8.2decemuiros sacris faciundis, carminum Sibyllae ac fatorum populi huius interpretes, antistites eosdem Apollinaris sacri caerimoniarumque aliarum plebeios uidemus;

10.8.3nec aut tum patriciis ulla iniuria facta est, cum duumuiris sacris faciundis adiectus est propter plebeios numerus, et nunc tribunus, uir fortis ac strenuus, quinque augurum loca,

10.8.4quattuor pontificum adiecit, in quae plebeii nominentur, non ut uos, Appi, uestro loco pellant sed ut adiuuent uos homines plebeii diuinis quoque rebus procurandis, sicut in ceteris humanis pro parte uirili adiuuant.

10.8.5noli erubescere, Appi, collegam in sacerdotio habere, quem in censura, quem in consulatu collegam habere potuisti, cuius tam dictatoris magister equitum quam magistri equitum dictator esse potes.

10.8.6Sabinum aduenam, principem nobilitati uestrae, seu Attium Clausum seu Ap. Claudium mauoltis, illi antiqui patricii in suum numerum acceperunt:

10.8.7ne fastidieris nos in sacerdotum numerum accipere. multa nobiscum decora adferimus, immo omnia eadem quae uos superbos fecerunt.

10.8.8L. Sextius primus de plebe consul est factus, C. Licinius Stolo primus magister equitum, C. Marcius Rutulus primus et dictator et censor, Q. Publilius Philo primus praetor.

10.8.9semper ista audita sunt eadem penes uos auspicia esse, uos solos gentem habere, uos solos iustum imperium et auspicium domi militiaeque;

10.8.10aeque adhuc prosperum plebeium et patricium fuit porroque erit. en unquam fando audistis patricios primo esse factos non de caelo demissos sed qui patrem ciere possent, id est, nihil ultra quam ingenuos?

10.8.11consulem iam patrem ciere possum auumque iam poterit filius meus. nihil est aliud in re, Quirites, nisi ut omnia negata adipiscamur; certamen tantum patricii petunt nec curant quem euentum certaminum habeant.

10.8.12ego hanc legem, quod bonum faustum felixque sit uobis ac rei publicae, uti rogas, iubendam censeo.'

ch. 9 10.9.1 uocare tribus extemplo populus iubebat apparebatque accipi legem; ille tamen dies intercessione est sublatus. postero die deterritis tribunis ingenti consensu accepta est.

10.9.2pontifices creantur suasor legis P. Decius Mus P. Sempronius Sophus C. Marcius Rutulus M. Liuius Denter; quinque augures item de plebe, C. Genucius P. Aelius Paetus M. Minucius Faesus C. Marcius T. Publilius. ita octo pontificum, nouem augurum numerus factus.

10.9.3eodem anno M. Ualerius consul de prouocatione legem tulit diligentius sanctam. tertio ea tum post reges exactos lata est, semper a familia eadem.

10.9.4causam renouandae saepius haud aliam fuisse reor quam quod plus paucorum opes quam libertas plebis poterat. Porcia tamen lex sola pro tergo ciuium lata uidetur, quod graui poena, si quis uerberasset necassetue ciuem Romanum, sanxit;

10.9.5Ualeria lex cum eum qui prouocasset uirgis caedi securique necari uetuisset, si quis aduersus ea fecisset, nihil ultra quam 'improbe factum' adiecit.

10.9.6id, qui tum pudor hominum erat, uisum, credo, uinclum satis ualidum legis: nunc uix serio ita minetur quisquam.

10.9.7bellum ab eodem consule haudquaquam memorabile aduersus rebellantes Aequos, cum praeter animos feroces nihil ex antiqua fortuna haberent, gestum est.

10.9.8alter consul Appuleius in Umbria Nequinum oppidum circumsedit. locus erat arduus atque in parte una praeceps, ubi nunc Narnia sita est, nec ui nec munimento capi poterat.

10.9.9itaque eam infectam rem M. Fuluius Paetus T. Manlius Torquatus noui consules acceperunt.

10.9.10in eum annum cum Q. Fabium consulem non petentem omnes dicerent centuriae, ipsum auctorem fuisse Macer Licinius ac Tubero tradunt differendi sibi consulatus in bellicosiorem annum:

10.9.11eo anno maiori se usui rei publicae fore urbano gesto magistratu; ita nec dissimulantem quid mallet nec petentem tamen, aedilem curulem cum L. Papirio Cursore factum.

10.9.12id ne pro certo ponerem uetustior annalium auctor Piso effecit, qui eo anno aediles curules fuisse tradit Cn. Domitium Cn. filium Caluinum et Sp. Caruilium Q. filium Maximum.

10.9.13id credo cognomen errorem in aedilibus fecisse secutamque fabulam mixtam ex aediliciis et consularibus comitiis, conuenientem errori.

10.9.14et lustrum eo anno conditum a P. Sempronio Sopho et P. Sulpicio Sauerrione censoribus tribusque additae duae, Aniensis ac Terentina. haec Romae gesta.

ch. 10 10.10.1 ceterum ad Nequinum oppidum cum segni obsidione tempus tereretur, duo ex oppidanis, quorum erant aedificia iuncta muro, specu facto ad stationes Romanas itinere occulto perueniunt;

10.10.2inde ad consulem deducti praesidium armatum se intra moenia et muros accepturos confirmant.

10.10.3nec aspernanda res uisa neque incaute credenda. cum altero eorum—nam alter obses retentus—duo exploratores per cuniculum missi;

10.10.4per quos satis comperta re trecenti armati transfuga duce in urbem ingressi nocte portam, quae proxima erat, cepere. qua refracta consul exercitusque Romanus sine certamine urbem inuasere.

10.10.5ita Nequinum in dicionem populi Romani uenit. colonia eo aduersus Umbros missa a flumine Narnia appellata; exercitus cum magna praeda Romam reductus.

10.10.6eodem anno ab Etruscis aduersus indutias paratum bellum; sed eos alia molientes Gallorum ingens exercitus fines ingressus paulisper a proposito auertit.

10.10.7pecunia deinde, qua multum poterant, freti, socios ex hostibus facere Gallos conantur ut eo adiuncto exercitu cum Romanis bellarent.

10.10.8de societate haud abnuunt barbari: de mercede agitur. qua pacta acceptaque cum parata cetera ad bellum essent sequique Etruscus iuberet, infitias eunt mercedem se belli Romanis inferendi pactos:

10.10.9quidquid acceperint accepisse, ne agrum Etruscum uastarent armisque lacesserent cultores;

10.10.10militaturos tamen se, si utique Etrusci uelint, sed nulla alia mercede quam ut in partem agri accipiantur tandemque aliqua sede certa consistant.

10.10.11multa de eo concilia populorum Etruriae habita nec perfici quicquam potuit, non tam quia imminui agrum quam quia accolas sibi quisque adiungere tam efferatae gentis homines horrebat.

10.10.12ita dimissi Galli pecuniam ingentem sine labore ac periculo partam rettulerunt. Romae terrorem praebuit fama Gallici tumultus ad bellum Etruscum adiecti; eo minus cunctanter foedus ictum cum Picenti populo est.

ch. 11 10.11.1 T. Manlio consuli prouincia Etruria sorte euenit; qui uixdum ingressus hostium fines, cum exerceretur inter equites, ab rapido cursu circumagendo equo effusus extemplo prope exspirauit;

10.11.2tertius ab eo casu dies finis uitae consuli fuit. quo uelut omine belli accepto deos pro se commisisse bellum memorantes Etrusci sustulere animos.

10.11.3Romae cum desiderio uiri tum incommoditate temporis tristis nuntius fuit. consulis subrogandi comitia ex sententia principum habita:

10.11.4M. Ualerium consulem omnes [sententiae] centuriae[que] dixere, ut patres ab iubendo dictatore deterruerint, quem senatus dictatorem dici iussurus fuerat. tum extemplo in Etruriam ad legiones proficisci iussit.

10.11.5aduentus eius compressit Etruscos adeo ut nemo extra munimenta egredi auderet timorque ipsorum obsidioni similis esset;

10.11.6neque illos nouus consul uastandis agris urendisque tectis, cum passim non uillae solum sed frequentes quoque uici incendiis fumarent, elicere ad certamen potuit.

10.11.7cum hoc segnius bellum opinione esset, alterius belli, quod multis in uicem cladibus haud immerito terribile erat, fama, Picentium nouorum sociorum indicio, exorta est: Samnites arma et rebellionem spectare seque ab iis sollicitatos esse.

10.11.8Picentibus gratiae actae et magna pars curae patribus ab Etruria in Samnites uersa est.

10.11.9caritas etiam annonae sollicitam ciuitatem habuit uentumque ad inopiae ultimum foret, ut scripsere quibus aedilem fuisse eo anno Fabium Maximum placet, ni eius uiri cura, qualis in bellicis rebus multis tempestatibus fuerat, talis domi tum in annonae dispensatione praeparando ac conuehendo frumento fuisset.

10.11.10eo anno—nec traditur causa—interregnum initum. interreges fuere Ap. Claudius, dein P. Sulpicius. is comitia consularia habuit; creauit L. Cornelium Scipionem Cn. Fuluium consules.

10.11.11principio huius anni oratores Lucanorum ad nouos consules uenerunt questum, quia condicionibus perlicere se nequiuerint ad societatem armorum, Samnites infesto exercitu ingressos fines suos uastare belloque ad bellum cogere.

10.11.12Lucano populo satis superque erratum quondam: nunc ita obstinatos animos esse ut omnia ferre ac pati tolerabilius ducant quam ut unquam postea nomen Romanum uiolent.

10.11.13orare patres ut et Lucanos in fidem accipiant et uim atque iniuriam ab se Samnitium arceant; se, quamquam bello cum Samnitibus suscepto necessaria iam facta aduersus Romanos fides sit, tamen obsides dare paratos esse.

ch. 12 10.12.1 breuis consultatio senatus fuit; ad unum omnes iungendum foedus cum Lucanis resque repetendas ab Samnitibus censent.

10.12.2benigne responsum Lucanis ictumque foedus. fetiales missi, qui Samnitem decedere agro sociorum ac deducere exercitum finibus Lucanis iuberent; quibus obuiam missi ab Samnitibus qui denuntiarent, si quod adissent in Samnio concilium, haud inuiolatos abituros.

10.12.3haec postquam audita sunt Romae, bellum Samnitibus et patres censuerunt et populus iussit. consules inter se prouincias partiti sunt: Scipioni Etruria, Fuluio Samnites obuenerunt, diuersique ad suum quisque bellum proficiscuntur.

10.12.4Scipioni segne bellum et simile prioris anni militiae exspectanti hostes ad Uolaterras instructo agmine occurrerunt.

10.12.5pugnatum maiore parte diei magna utrimque caede; nox incertis qua data uictoria esset interuenit. lux insequens uictorem uictumque ostendit;

10.12.6nam Etrusci silentio noctis castra reliquerunt. Romanus egressus in aciem, ubi profectione hostium concessam uictoriam uidet, progressus ad castra uacuis cum plurima praeda—nam et statiua et trepide deserta fuerant—potitur.

10.12.7inde in Faliscum agrum copiis reductis, cum impedimenta Faleriis cum modico praesidio reliquisset, expedito agmine ad populandos hostium fines incedit.

10.12.8omnia ferro ignique uastantur; praedae undique actae. nec solum modo uastum hosti relictum sed castellis etiam uicisque inlatus ignis: urbibus oppugnandis temperatum, in quas timor Etruscos compulerat.

10.12.9Cn. Fului consulis clara pugna in Samnio ad Bouianum haudquaquam ambiguae uictoriae fuit. Bouianum inde adgressus nec ita multo post Aufidenam ui cepit.

ch. 13 10.13.1 eodem anno Carseolos colonia in agrum Aequicolorum deducta. Fuluius consul de Samnitibus triumphauit.

10.13.2cum comitia consularia instarent, fama exorta Etruscos Samnitesque ingentes conscribere exercitus;

10.13.3palam omnibus conciliis uexari principes Etruscorum, quod non Gallos quacumque condicione traxerint ad bellum; increpari magistratus Samnitium, quod exercitum aduersus Lucanum hostem comparatum obiecerint Romanis;

10.13.4itaque suis sociorumque uiribus consurgere hostes ad bellum et haudquaquam pari defungendum esse certamine.

10.13.5hic terror, cum illustres uiri consulatum peterent, omnes in Q. Fabium Maximum primo non petentem, deinde, ut inclinata studia uidit, etiam recusantem conuertit:

10.13.6quid se iam senem ac perfunctum laboribus laborumque praemiis sollicitarent? nec corporis nec animi uigorem remanere eundem, et fortunam ipsam uereri, ne cui deorum nimia iam in se et constantior quam uelint humanae res uideatur.

10.13.7et se gloriae seniorum succreuisse et ad suam gloriam consurgentes alios laetum adspicere; nec honores magnos fortissimis uiris Romae nec honoribus deesse fortes uiros.

10.13.8acuebat hac moderatione tam iusta studia; quae uerecundia legum restinguenda ratus, legem recitari iussit, qua intra decem annos eundem consulem refici non liceret.

10.13.9uix prae strepitu audita lex est tribunique plebis nihil id impedimenti futurum aiebant; se ad populum laturos uti legibus solueretur.

10.13.10et ille quidem in recusando perstabat: quid ergo attineret leges ferri, quibus per eosdem qui tulissent fraus fieret? iam regi leges, non regere.

10.13.11populus nihilo minus suffragia inibat et, ut quaeque intro uocata erat centuria, consulem haud dubie Fabium dicebat.

10.13.12tum demum consensu ciuitatis uictus, 'dei approbent' inquit, 'quod agitis acturique estis, Quirites. ceterum, quoniam in me quod uos uoltis facturi estis, in collega sit meae apud uos gratiae locus:

10.13.13P. Decium, expertum mihi concordi collegio uirum, dignum uobis, dignum parente suo, quaeso mecum consulem faciatis'. iusta suffragatio uisa. omnes quae supererant centuriae Q. Fabium P. Decium consules dixere.

10.13.14eo anno plerisque dies dicta ab aedilibus, quia plus quam quod lege finitum erat agri possiderent; nec quisquam ferme est purgatus uinculumque ingens immodicae cupiditatis iniectum est.

ch. 14 10.14.1 consules noui, Q. Fabius Maximus quartum et P. Decius Mus tertium, cum inter se agitarent uti alter Samnites hostes,

10.14.2alter Etruscos deligeret, quantaeque in hanc aut in illam prouinciam copiae satis et uter ad utrum bellum dux idoneus magis esset,

10.14.3ab Sutrio et Nepete et Faleriis legati, auctores concilii Etruriae populorum de petenda pace †haberi†, totam belli molem in Samnium auerterunt.

10.14.4profecti consules, quo expeditiores commeatus essent et incertior hostis qua uenturum bellum foret, Fabius per Soranum, Decius per Sidicinum agrum in Samnium legiones ducunt.

10.14.5ubi in hostium fines uentum est, uterque populabundus effuso agmine incedit.

10.14.6explorant tamen latius quam populantur; igitur non fefellere ad Tifernum hostes in occulta ualle instructi, quam ingressos Romanos superiore ex loco adoriri parabant.

10.14.7Fabius impedimentis in locum tutum remotis praesidioque modico imposito praemonitis militibus adesse certamen, quadrato agmine ad praedictas hostium latebras succedit.

10.14.8Samnites desperato improuiso tumultu, quando in apertum semel discrimen euasura esset res, et ipsi acie iusta maluerunt concurrere. itaque in aequum descendunt ac fortunae se maiore animo quam spe committunt;

10.14.9ceterum, siue quia ex omnium Samnitium populis quodcumque roboris fuerat contraxerant seu quia discrimen summae rerum angebat animos, aliquantum quoque aperta pugna praebuerunt terroris.

10.14.10Fabius ubi nulla ex parte hostem loco moueri uidit, Maximum filium et M. Ualerium tribunos militum, cum quibus ad primam aciem procurrerat, ire ad equites iubet et adhortari ut,

10.14.11si quando unquam equestri ope adiutam rem publicam meminerint, illo die adnitantur ut ordinis eius gloriam inuictam praestent:

10.14.12peditum certamine immobilem hostem restare; omnem reliquam spem in impetu esse equitum. et ipsos nominatim iuuenes, pari comitate utrumque, nunc laudibus, nunc promissis onerat.

10.14.13ceterum †quando, ne ea quoque temptata uis proficeret,† consilio grassandum,

10.14.14si nihil uires iuuarent, ratus, Scipionem legatum hastatos primae legionis subtrahere ex acie et ad montes proximos quam posset occultissime circumducere iubet; inde ascensu abdito a conspectu erigere in montes agmen auersoque hosti ab tergo repente se ostendere.

10.14.15equites ducibus tribunis haud multo plus hostibus quam suis, ex improuiso ante signa euecti, praebuerunt tumultus.

10.14.16aduersus incitatas turmas stetit immota Samnitium acies nec parte ulla pelli aut perrumpi potuit; et postquam inritum inceptum erat, recepti post signa proelio excesserunt.

10.14.17creuit ex eo hostium animus nec sustinere frons prima tam longum certamen increscentemque fiducia sui uim potuisset, ni secunda acies iussu consulis in primum successisset.

10.14.18ibi integrae uires sistunt inuehentem se iam Samnitem; et tempore †inprouisa† ex montibus signa clamorque sublatus non uero tantum metu terruere Samnitium animos;

10.14.19nam et Fabius Decium collegam appropinquare exclamauit, et pro se quisque miles adesse alterum consulem, adesse legiones gaudio alacres fremunt;

10.14.20errorque utilis Romanis oblatus fugae formidinisque Samnites impleuit maxime territos ne ab altero exercitu integro intactoque fessi opprimerentur.

10.14.21et quia passim in fugam dissipati sunt, minor caedes quam pro tanta uictoria fuit: tria milia et quadringenti caesi, capti octingenti ferme et triginta; signa militaria capta tria et uiginti.

ch. 15 10.15.1 Samnitibus Apuli se ante proelium coniunxissent, ni P. Decius consul iis ad Maleuentum castra obiecisset, extractos deinde ad certamen fudisset.

10.15.2ibi quoque plus fugae fuit quam caedis; duo milia Apulorum caesa; spretoque eo hoste Decius in Samnium legiones duxit.

10.15.3ibi duo consulares exercitus diuersis uagati partibus omnia spatio quinque mensum euastarunt.

10.15.4quinque et quadraginta loca in Samnio fuere, in quibus Deci castra fuerunt, alterius consulis sex et octoginta;

10.15.5nec ualli tantum ac fossarum uestigia relicta sed multo alia illis insigniora monumenta uastitatis circa regionumque depopulatarum.

10.15.6Fabius etiam urbem Cimetram cepit. ibi capta armatorum duo milia nongenti, caesi pugnantes ferme nongenti triginta.

10.15.7inde comitiorum causa Romam profectus maturauit eam rem agere. cum primo uocatae Q. Fabium consulem dicerent omnes centuriae,

10.15.8Ap. Claudius, consularis candidatus, uir acer et ambitiosus, non sui magis honoris causa quam ut patricii reciperarent duo consularia loca, cum suis tum totius nobilitatis uiribus incubuit ut se cum Q. Fabio consulem dicerent.

10.15.9Fabius primo de se eadem fere quae priore anno dicendo abnuere. circumstare sellam omnis nobilitas; orare ut ex caeno plebeio consulatum extraheret maiestatemque pristinam cum honori tum patriciis gentibus redderet.

10.15.10Fabius silentio facto media oratione studia hominum sedauit; facturum enim se fuisse dixit ut duorum patriciorum nomina reciperet, si alium quam se consulem fieri uideret;

10.15.11nunc se suam rationem comitiis, cum contra leges futurum sit, pessimo exemplo non habiturum.

10.15.12ita L. Uolumnius de plebe cum Ap. Claudio consul est factus, priore item consulatu inter se comparati. nobilitas obiectare Fabio fugisse eum Ap. Claudium collegam, eloquentia ciuilibusque artibus haud dubie praestantem.

ch. 16 10.16.1 comitiis perfectis ueteres consules iussi bellum in Samnio gerere prorogato in sex menses imperio.

10.16.2itaque insequenti quoque anno L. Uolumnio Ap. Claudio consulibus P. Decius, qui consul in Samnio relictus a collega fuerat, proconsul idem populari non destitit agros, donec Samnitium exercitum nusquam se proelio committentem postremo expulit finibus.

10.16.3Etruriam pulsi petierunt et, quod legationibus nequiquam saepe temptauerant, id se tanto agmine armatorum mixtis terrore precibus acturos efficacius rati, postulauerunt principum Etruriae concilium.

10.16.4quo coacto, per quot annos pro libertate dimicent cum Romanis, exponunt: omnia expertos esse si suismet ipsorum uiribus tolerare tantam molem belli possent;

10.16.5temptasse etiam haud magni momenti finitimarum gentium auxilia. petisse pacem a populo Romano, cum bellum tolerare non possent; rebellasse, quod pax seruientibus grauior quam liberis bellum esset;

10.16.6unam sibi spem reliquam in Etruscis restare. scire gentem Italiae opulentissimam armis, uiris, pecunia esse; habere accolas Gallos, inter ferrum et arma natos, feroces cum suopte ingenio tum aduersus Romanum populum, quem captum a se auroque redemptum, haud uana iactantes, memorent.

10.16.7nihil abesse, si sit animus Etruscis qui Porsinnae quondam maioribusque eorum fuerit, quin Romanos omni agro cis Tiberim pulsos dimicare pro salute sua non de intolerando Italiae regno cogant.

10.16.8Samnitem illis exercitum paratum, instructum armis, stipendio uenisse, et confestim secuturos, uel si ad ipsam Romanam urbem oppugnandam ducant.

ch. 17 10.17.1 haec eos in Etruria iactantes molientesque bellum domi Romanum urebat. nam P. Decius, ubi comperit per exploratores profectum Samnitium exercitum, aduocato consilio

10.17.2'quid per agros' inquit 'uagamur uicatim circumferentes bellum? quin urbes et moenia adgredimur? nullus iam exercitus Samnio praesidet; cessere finibus ac sibimet ipsi exsilium consciuere'.

10.17.3adprobantibus cunctis ad Murgantiam, ualidam urbem, oppugnandam ducit; tantusque ardor militum fuit et caritate ducis et spe maioris quam ex agrestibus populationibus praedae ut uno die ui atque armis urbem caperent.

10.17.4ibi duo milia Samnitium et centum pugnantes circumuenti captique et alia praeda ingens capta est. quae ne impedimentis grauibus agmen oneraret, conuocari milites Decius iubet.

10.17.5'hacine' inquit 'uictoria sola aut hac praeda contenti estis futuri? uoltis uos pro uirtute spes gerere? omnes Samnitium urbes fortunaeque in urbibus relictae uestrae sunt, quando legiones eorum tot proeliis fusas postremo finibus expulistis.

10.17.6uendite ista et inlicite lucro mercatorem ut sequatur agmen; ego subinde suggeram quae uendatis. ad Romuleam urbem hinc eamus, ubi uos labor haud maior, praeda maior manet.'

10.17.7diuendita praeda ultro adhortantes imperatorem ad Romuleam pergunt. ibi quoque sine opere, sine tormentis, simul admota sunt signa, nulla ui deterriti a muris, qua cuique proximum fuit, scalis raptim admotis in moenia euasere.

10.17.8captum oppidum ac direptum est; ad duo milia et trecenti occisi et sex milia hominum capta, et miles ingenti praeda potitus, quam uendere sicut priorem coactus;

10.17.9Ferentinum inde, quamquam nihil quietis dabatur, tamen summa alacritate est ductus.

10.17.10ceterum ibi plus laboris ac periculi fuit: et defensa summa ui moenia sunt et locus erat munimento naturaque tutus; sed euicit omnia adsuetus praedae miles. ad tria milia hostium circa muros caesa;

10.17.11praeda militis fuit. huius oppugnatarum urbium decoris pars maior in quibusdam annalibus ad Maximum trahitur; Murgantiam ab Decio, a Fabio Ferentinum Romuleamque oppugnatas tradunt.

10.17.12sunt qui nouorum consulum hanc gloriam faciant, quidam non amborum sed alterius, L. Uolumni: ei Samnium prouinciam euenisse.

ch. 18 10.18.1 dum ea in Samnio cuiuscumque ductu auspicioque geruntur, Romanis in Etruria interim bellum ingens multis ex gentibus concitur, cuius auctor Gellius Egnatius ex Samnitibus erat.

10.18.2Tusci fere omnes consciuerant bellum; traxerat contagio proximos Umbriae populos et Gallica auxilia mercede sollicitabantur; omnis ea multitudo ad castra Samnitium conueniebat.

10.18.3qui tumultus repens postquam est Romam perlatus, cum iam L. Uolumnius consul cum legione secunda ac tertia sociorumque milibus quindecim profectus in Samnium esset, Ap. Claudium primo quoque tempore in Etruriam ire placuit.

10.18.4duae Romanae legiones secutae, prima et quarta, et sociorum duodecim milia; castra haud procul ab hoste posita.

10.18.5ceterum magis eo profectum est quod mature uentum erat ut quosdam spectantes iam arma Etruriae populos metus Romani nominis comprimeret, quam quod ductu consulis quicquam ibi satis scite aut fortunate gestum sit:

10.18.6multa proelia locis et temporibus iniquis commissa spesque in dies grauiorem hostem faciebat, et iam prope erat ut nec duci milites nec militibus dux satis fideret.

10.18.7litteras ad collegam accersendum ex Samnio missas in trinis annalibus inuenio; piget tamen in certo ponere, cum ea ipsa inter consules populi Romani, iam iterum eodem honore fungentes, disceptatio fuerit, Appio abnuente missas, Uolumnio adfirmante Appi se litteris accitum.

10.18.8iam Uolumnius in Samnio tria castella ceperat, in quibus ad tria milia hostium caesa erant, dimidium fere eius captum, et Lucanorum seditiones a plebeiis et egentibus ducibus ortas summa optimatium uoluntate per Q. Fabium, pro consule missum eo cum uetere exercitu, compresserat.

10.18.9Decio populandos hostium agros relinquit, ipse cum suis copiis in Etruriam ad collegam pergit.

10.18.10quem aduenientem laeti omnes accepere: Appium ex conscientia sua credo animum habuisse—haud immerito iratum si nihil scripserat, inliberali et ingrato animo, si eguerat ope, dissimulantem.

10.18.11uix enim salute mutua reddita, cum obuiam egressus esset, 'satin salue' inquit, 'L. Uolumni? ut sese in Samnio res habent? quae te causa

10.18.12ut prouincia tua excederes induxit?' Uolumnius in Samnio res prosperas esse ait, litteris eius accitum uenisse; quae si falsae fuerint nec usus sui sit in Etruriam, extemplo conuersis signis abiturum.

10.18.13'tu uero abeas' inquit, 'neque te quisquam moratur; etenim minime consentaneum est, cum bello tuo forsitan uix sufficias, huc te ad opem ferendam aliis gloriari uenisse.' bene,

10.18.14hercules, uerteret, dicere Uolumnius; malle frustra operam insumptam quam quicquam incidisse cur non satis esset Etruriae unus consularis exercitus.

ch. 19 10.19.1 digredientes iam consules legati tribunique ex Appiano exercitu circumsistunt. pars imperatorem suum orare ne collegae auxilium, quod acciendum ultro fuerit, sua sponte oblatam sperneretur;

10.19.2plures abeunti Uolumnio obsistere; obtestari ne prauo cum collega certamine rem publicam prodat: si qua clades incidisset, desertori magis quam deserto noxae fore;

10.19.3eo rem adductam ut omne rei bene aut secus gestae in Etruria decus dedecusque ad L. Uolumnium sit delegatum; neminem quaesiturum quae uerba Appi sed quae fortuna exercitus fuerit;

10.19.4dimitti ab Appio eum sed a re publica et ab exercitu retineri; experiretur modo uoluntatem militum.

10.19.5haec monendo obtestandoque prope restitantes consules in contionem pertraxerunt. ibi orationes longiores habitae in eandem ferme sententiam, in quam inter paucos certatum uerbis fuerat;

10.19.6et cum Uolumnius, causa superior, ne infacundus quidem aduersus eximiam eloquentiam collegae uisus esset,

10.19.7cauillansque Appius sibi acceptum referre diceret debere, quod ex muto atque elingui facundum etiam consulem haberent—priore consulatu, primis utique mensibus, hiscere eum nequisse,

10.19.8nunc iam populares orationes serere—, 'quam mallem' inquit Uolumnius, 'tu a me strenue facere quam ego abs te scite loqui didicissem.' postremo condicionem ferre, quae decretura sit, non orator—neque enim id desiderare rem publicam—sed imperator uter sit melior.

10.19.9Etruriam et Samnium prouincias esse; utram mallet eligeret; suo exercitu se uel in Etruria uel in Samnio rem gesturum.

10.19.10tum militum clamor ortus, ut simul ambo bellum Etruscum susciperent.

10.19.11quo animaduerso consensu Uolumnius 'quoniam in collegae uoluntate interpretanda' inquit 'erraui, non committam ut quid uos uelitis obscurum sit: manere

10.19.12an abire me uelitis clamore significate.' tum uero tantus est clamor exortus ut hostes e castris exciret. armis arreptis in aciem descendunt. et Uolumnius signa canere ac uexilla efferri castris iussit;

10.19.13Appium addubitasse ferunt cernentem seu pugnante seu quieto se fore collegae uictoriam; deinde ueritum ne suae quoque legiones Uolumnium sequerentur, et ipsum flagitantibus suis signum dedisse.

10.19.14ab neutra parte satis commode instructi fuerunt; nam et Samnitium dux Gellius Egnatius pabulatum cum cohortibus paucis ierat suoque impetu magis milites quam cuiusquam

10.19.15ductu aut imperio pugnam capessebant et Romani exercitus nec pariter ambo ducti nec satis temporis ad instruendum fuit.

10.19.16prius concurrit Uolumnius quam Appius ad hostem perueniret; itaque fronte inaequali concursum est; et uelut sorte quadam mutante adsuetos inter se hostes Etrusci Uolumnio, Samnites parumper cunctati, quia dux aberat, Appio occurrere.

10.19.17dicitur Appius in medio pugnae discrimine, ita ut inter prima signa manibus ad caelum sublatis conspiceretur, ita precatus esse: 'Bellona, si hodie nobis uictoriam duis,

10.19.18ast ego tibi templum uoueo.' haec precatus uelut instigante dea et ipse collegae et exercitus uirtutem aequauit ducis: †imperatoria opera exsequuntur et milites†;

10.19.19ne ab altera parte prius uictoria incipiat adnituntur. ergo fundunt fugantque hostes, maiorem molem haud facile sustinentes quam cum qua manus conserere adsueti fuerant.

10.19.20urgendo cedentes insequendoque effusos compulere ad castra; ibi interuentu Gelli cohortiumque Sabellarum paulisper recruduit pugna.

10.19.21his quoque mox fusis iam a uictoribus castra oppugnabantur; et cum Uolumnius ipse portae signa inferret, Appius Bellonam uictricem identidem celebrans accenderet militum animos, per uallum, per fossas inruperunt.

10.19.22castra capta direptaque; praeda ingens parta et militi concessa est. septem milia octingenti hostium occisi, duo milia et centum uiginti capti.

ch. 20 10.20.1 dum ambo consules omnisque Romana uis in Etruscum bellum magis inclinat, in Samnio noui exercitus exorti ad populandos imperii Romani fines per Uescinos in Campaniam Falernumque agrum transcendunt ingentesque praedas faciunt.

10.20.2Uolumnium magnis itineribus in Samnium redeuntem—iam enim Fabio Decioque prorogati imperii finis aderat —fama de Samnitium exercitu populationibusque Campani agri ad tuendos socios conuertit.

10.20.3ut in Calenum [agrum] uenit, et ipse cernit recentia cladis uestigia et Caleni narrant tantum iam praedae hostes trahere ut uix explicare agmen possint;

10.20.4itaque iam propalam duces loqui extemplo eundum in Samnium esse, ut relicta ibi praeda in expeditionem redeant nec tam oneratum agmen dimicationibus committant.

10.20.5ea quamquam similia ueris erant, certius tamen exploranda ratus dimittit equites, qui uagos praedatores in agro palantes intercipiant;

10.20.6ex quibus inquirendo cognoscit ad Uolturnum flumen sedere hostem, inde tertia uigilia moturum; iter in Samnium esse.

10.20.7his satis exploratis profectus tanto interuallo ab hostibus consedit ut nec aduentus suus propinquitate nimia nosci posset et egredientem e castris hostem opprimeret.

10.20.8aliquanto ante lucem ad castra accessit gnarosque Oscae linguae exploratum quid agatur mittit. intermixti hostibus, quod facile erat in nocturna trepidatione, cognoscunt infrequentia armatis signa egressa, praedam praedaeque custodes exire, immobile agmen et sua quemque molientem nullo [inter alios] consensu nec satis certo imperio.

10.20.9tempus adgrediendi aptissimum uisum est; et iam lux appetebat; itaque signa canere iussit agmenque hostium adgreditur.

10.20.10Samnites praeda impediti, infrequentes armati, pars addere gradum ac prae se agere praedam, pars stare incerti utrum progredi an regredi in castra tutius foret; inter cunctationem opprimuntur et Romani iam transcenderant uallum caedesque ac tumultus erat in castris.

10.20.11Samnitium agmen, praeterquam hostili tumultu, captiuorum etiam repentina defectione turbatum erat,

10.20.12qui partim ipsi soluti uinctos soluebant, partim arma in sarcinis deligata rapiebant tumultumque proelio ipso terribiliorem intermixti agmini praebebant.

10.20.13memorandum deinde edidere facinus; nam Staium Minatium ducem adeuntem ordines hortantemque inuadunt; dissipatis inde equitibus qui cum eo aderant ipsum circumsistunt insidentemque equo captum ad consulem Romanum rapiunt.

10.20.14reuocata eo tumultu prima signa Samnitium proeliumque iam profligatum integratum est; nec diutius sustineri potuit.

10.20.15caesa ad sex milia hominum, duo milia et quingenti capti—in eis tribuni militum quattuor—signa militaria triginta, et, quod laetissimum uictoribus fuit, captiuorum recepta septem milia et quadringenti, <et> praeda ingens sociorum; accitique edicto domini ad res suas noscendas recipiendasque praestituta die.

10.20.16quarum rerum non exstitit dominus, militi concessae; coactique uendere praedam ne alibi quam in armis animum haberent.

ch. 21 10.21.1 magnum ea populatio Campani agri tumultum Romae praebuerat;

10.21.2et per eos forte dies ex Etruria allatum erat post deductum inde Uolumnianum exercitum Etruriam concitam in arma et Gellium Egnatium, Samnitium ducem, et Umbros ad defectionem uocari et Gallos pretio ingenti sollicitari.

10.21.3his nuntiis senatus conterritus iustitium indici, dilectum omnis generis hominum haberi iussit.

10.21.4nec ingenui modo aut iuniores sacramento adacti sunt sed seniorum etiam cohortes factae libertinique centuriati; et defendendae urbis consilia agitabantur summaeque rerum praetor P. Sempronius praeerat.

10.21.5ceterum parte curae exonerarunt senatum L. Uolumni consulis litterae, quibus caesos fusosque populatores Campaniae cognitum est.

10.21.6itaque et supplicationes ob rem bene gestam consulis nomine decernunt et iustitium remittitur quod fuerat dies duodeuiginti; supplicatioque perlaeta fuit.

10.21.7tum de praesidio regionis depopulatae ab Samnitibus agitari coeptum; itaque placuit ut duae coloniae circa Uescinum et Falernum agrum deducerentur,

10.21.8una ad ostium Liris fluuii, quae Minturnae appellata, altera in saltu Uescino, Falernum contingente agrum, ubi Sinope dicitur Graeca urbs fuisse, Sinuessa deinde ab colonis Romanis appellata.

10.21.9tribunis plebis negotium datum est, ut plebei scito iuberetur P. Sempronius praetor triumuiros in ea loca colonis deducendis creare;

10.21.10nec qui nomina darent facile inueniebantur, quia in stationem se prope perpetuam infestae regionis, non in agros mitti rebantur.

10.21.11auertit ab eis curis senatum Etruriae ingrauescens bellum et crebrae litterae Appi monentis ne regionis eius motum neglegerent:

10.21.12quattuor gentes conferre arma, Etruscos, Samnites, Umbros, Gallos; iam castra bifariam facta esse, quia unus locus capere tantam multitudinem non possit.

10.21.13ob haec et—iam appetebat tempus—comitiorum causa L. Uolumnius consul Romam reuocatus; qui priusquam ad suffragium centurias uocaret, in contionem aduocato populo multa de magnitudine belli Etrusci disseruit:

10.21.14iam tum, cum ipse ibi cum collega rem pariter gesserit, fuisse tantum bellum ut nec duce uno nec exercitu geri potuerit; accessisse postea dici Umbros et ingentem exercitum Gallorum;

10.21.15aduersus quattuor populos duces consules illo die deligi meminissent. se, nisi confideret eum consensu populi Romani consulem declaratum iri qui haud dubie tum primus omnium ductor habeatur, dictatorem fuisse extemplo dicturum.

ch. 22 10.22.1 nemini dubium erat quin Fabius quintum omnium consensu destinaretur; eumque et praerogatiuae et primo uocatae omnes centuriae consulem cum L. Uolumnio dicebant.

10.22.2Fabi oratio fuit, qualis biennio ante; deinde, ut uincebatur consensu, uersa postremo ad collegam P. Decium poscendum: id senectuti suae adminiculum fore.

10.22.3censura duobusque consulatibus simul gestis expertum se nihil concordi collegio firmius ad rem publicam tuendam esse. nouo imperii socio uix iam adsuescere senilem animum posse; cum moribus notis facilius se communicaturum consilia.

10.22.4subscripsit orationi eius consul cum meritis P. Deci laudibus, tum quae ex concordia consultum bona quaeque ex discordia mala in administratione rerum militarium euenirent memorando,

10.22.5quam prope ultimum discrimen suis et collegae certaminibus nuper uentum foret admonendo:

10.22.6Decium Fabiumque qui uno animo, una mente uiuerent esse praeterea uiros natos militiae, factis magnos, ad uerborum linguaeque certamina rudes. ea ingenia consularia esse:

10.22.7callidos sollertesque, iuris atque eloquentiae consultos, qualis Ap. Claudius esset, urbi ac foro praesides habendos praetoresque ad reddenda iura creandos esse.

10.22.8his agendis dies est consumptus. postridie ad praescriptum consulis et consularia et praetoria comitia habita.

10.22.9consules creati Q. Fabius et P. Decius, Ap. Claudius praetor, omnes absentes; et L. Uolumnio ex senatus consulto et scito plebis prorogatum in annum imperium est.

ch. 23 10.23.1 eo anno prodigia multa fuerunt, quorum auerruncandorum causa supplicationes in biduum senatus decreuit;

10.23.2publice uinum ac tus praebitum; supplicatum iere frequentes uiri feminaeque.

10.23.3insignem supplicationem fecit certamen in sacello Pudicitiae Patriciae, quae in foro bouario est ad aedem rotundam Herculis, inter matronas ortum.

10.23.4Uerginiam Auli filiam, patriciam plebeio nuptam, L. Uolumnio consuli, matronae quod e patribus enupsisset sacris arcuerant. breuis altercatio inde ex iracundia muliebri in contentionem animorum exarsit,

10.23.5cum se Uerginia et patriciam et pudicam in Patriciae Pudicitiae templum ingressam, ut uni nuptam ad quem uirgo deducta sit, nec se uiri honorumue eius ac rerum gestarum paenitere <ex> uero gloriaretur.

10.23.6facto deinde egregio magnifica uerba adauxit. in uico Longo ubi habitabat, ex parte aedium quod satis esset loci modico sacello exclusit aramque ibi posuit et conuocatis plebeiis matronis conquesta iniuriam patriciarum,

10.23.7'hanc ego aram' inquit 'Pudicitiae Plebeiae dedico; uosque hortor ut, quod certamen uirtutis uiros in hac ciuitate tenet,

10.23.8hoc pudicitiae inter matronas sit detisque operam ut haec ara quam illa, si quid potest,

10.23.9sanctius et a castioribus coli dicatur.' eodem ferme ritu et haec ara quo illa antiquior culta est, ut nulla nisi spectatae pudicitiae matrona et quae uni uiro nupta fuisset ius sacrificandi haberet;

10.23.10uolgata dein religio a pollutis, nec matronis solum sed omnis ordinis feminis, postremo in obliuionem uenit.

10.23.11eodem anno Cn. et Q. Ogulnii aediles curules aliquot feneratoribus diem dixerunt;