Latin Texts & Translations

ch. 1 3.1.1 Antio capto, T. Aemilius et Q. Fabius consules fiunt. hic erat Fabius qui unus exstinctae ad Cremeram genti superfuerat.

3.1.2iam priore consulatu Aemilius dandi agri plebi fuerat auctor; itaque secundo quoque consulatu eius et agrarii se in spem legis erexerant, et tribuni, rem contra consules saepe temptatam adiutore utique consule obtineri posse rati, suscipiunt, et consul manebat in sententia sua.

3.1.3possessores et magna pars patrum, tribuniciis se iactare actionibus principem ciuitatis et largiendo de alieno popularem fieri querentes, totius inuidiam rei a tribunis in consulem auerterant.

3.1.4atrox certamen aderat, ni Fabius consilio neutri parti acerbo rem expedisset: T. Quincti ductu et auspicio agri captum priore anno aliquantum a Uolscis esse;

3.1.5Antium, [propinquam] opportunam et maritimam urbem, coloniam deduci posse; ita sine querellis possessorum plebem in agros ituram, ciuitatem in concordia fore.

3.1.6haec sententia accepta est. triumuiros agro dando creat T. Quinctium A. Uerginium P. Furium; iussi nomina dare qui agrum accipere uellent.

3.1.7fecit statim, ut fit, fastidium copia adeoque pauci nomina dedere ut ad explendum numerum coloni Uolsci adderentur; cetera multitudo poscere Romae agrum malle quam alibi accipere.

3.1.8Aequi a Q. Fabio —is eo cum exercitu uenerat—pacem petiere, inritamque eam ipsi subita incursione in agrum Latinum fecere.

ch. 2 3.2.1 Q. Seruilius insequenti anno—is enim cum Sp. Postumio consul fuit—in Aequos missus in Latino agro statiua habuit. quies necessaria morbo implicitum exercitum tenuit.

3.2.2extractum in tertium annum bellum est Q. Fabio et T. Quinctio consulibus. Fabio extra ordinem, quia is uictor pacem Aequis dederat, ea prouincia data.

3.2.3qui haud dubia spe profectus famam nominis sui pacaturam Aequos, legatos in concilium gentis missos nuntiare iussit Q. Fabium consulem dicere se ex Aequis pacem Romam tulisse, ab Roma Aequis bellum adferre eadem dextera armata quam pacatam illis antea dederat.

3.2.4quorum id perfidia et periurio fiat, deos nunc testes esse, mox fore ultores. se tamen, utcumque sit, etiam nunc paenitere sua sponte Aequos quam pati hostilia malle.

3.2.5si paeniteat, tutum receptum ad expertam clementiam fore: sin periurio gaudeant, dis magis iratis quam hostibus gesturos bellum.

3.2.6haec dicta adeo nihil mouerunt quemquam ut legati prope uiolati sint exercitusque in Algidum aduersus Romanos missus.

3.2.7quae ubi Romam sunt nuntiata, indignitas rei magis quam periculum consulem alterum ab urbe exciuit. ita duo consulares exercitus ad hostem accessere acie instructa ut confestim dimicarent.

3.2.8sed cum forte haud multum diei superesset, unus ab statione hostium exclamat: 'ostentare hoc est, Romani, non gerere bellum.

3.2.9in noctem imminentem aciem instruitis; longiore luce ad id certamen quod instat nobis opus est. crastino die oriente sole redite in aciem; erit copia pugnandi;

3.2.10ne timete.' his uocibus inritatus miles in diem posterum in castra reducitur, longam uenire noctem ratus quae moram certamini faceret. tum quidem corpora cibo somnoque curant; ubi inluxit postero die, prior aliquanto constitit Romana acies; tandem et Aequi processere.

3.2.11proelium fuit utrimque uehemens, quod et Romanus ira odioque pugnabat et Aequos conscientia contracti culpa periculi et desperatio futurae sibi postea fidei ultima audere et experiri cogebat.

3.2.12non tamen sustinuere aciem Romanam Aequi; pulsique cum in fines suos se recepissent, nihilo inclinatioribus ad pacem animis ferox multitudo increpare duces quod in aciem, qua pugnandi arte Romanus excellat, commissa res sit;

3.2.13Aequos populationibus incursionibusque meliores esse et multas passim manus quam magnam molem unius exercitus rectius bella gerere.

ch. 3 3.3.1 relicto itaque castris praesidio egressi tanto cum tumultu inuasere fines Romanos, ut ad urbem quoque terrorem pertulerint.

3.3.2necopinata etiam res plus trepidationis fecit, quod nihil minus quam ne uictus ac prope in castris obsessus hostis memor populationis esset timeri poterat;

3.3.3agrestesque pauidi incidentes portis non populationem nec praedonum paruas manus, sed omnia uano augentes timore exercitus et legiones adesse hostium et infesto agmine ruere ad urbem clamabant.

3.3.4ab his proximi audita incerta eoque uaniora ferre ad alios. cursus clamorque uocantium ad arma haud multum a pauore captae urbis abesse. forte ab Algido Quinctius consul redierat Romam.

3.3.5id remedium timori fuit; tumultuque sedato uictos timeri increpans hostes, praesidia portis imposuit.

3.3.6uocato dein senatu cum ex auctoritate patrum iustitio indicto profectus ad tutandos fines esset Q. Seruilio praefecto urbis relicto, hostem in agris non inuenit.

3.3.7ab altero consule res gesta egregie est; qui, qua uenturum hostem sciebat, grauem praeda eoque impeditiore agmine incedentem adgressus, funestam populationem fecit.

3.3.8pauci hostium euasere ex insidiis, praeda omnis recepta est. sic finem iustitio, quod quadriduum fuit, reditus Quincti consulis in urbem fecit.

3.3.9census deinde actus et conditum ab Quinctio lustrum. censa ciuium capita centum quattuor milia septingenta quattuordecim dicuntur praeter orbos orbasque.

3.3.10in Aequis nihil deinde memorabile actum; in oppida sua se recepere, uri sua popularique passi. consul cum aliquotiens per omnem hostium agrum infesto agmine populabundus isset, cum ingenti laude praedaque Romam rediit.

ch. 4 3.4.1 consules inde A. Postumius Albus Sp. Furius Fusus. —Furios Fusios scripsere quidam; id admoneo ne quis immutationem uirorum ipsorum esse quae nominum est putet.

3.4.2—haud dubium erat quin cum Aequis alter consulum bellum gereret. itaque Aequi ab Ecetranis Uolscis praesidium petiere; quo cupide oblato—adeo ciuitates hae perpetuo in Romanos odio certauere—bellum summa ui parabatur.

3.4.3sentiunt Hernici et praedicunt Romanis Ecetranum ad Aequos descisse. suspecta et colonia Antium fuit, quod magna uis hominum inde, cum oppidum captum esset, confugisset ad Aequos; isque miles per bellum Aequicum uel acerrimus fuit;

3.4.4compulsis deinde in oppida Aequis, ea multitudo dilapsa cum Antium redisset, sua sponte iam infidos colonos Romanis abalienauit.

3.4.5necdum matura re cum defectionem parari delatum ad senatum esset, datum negotium est consulibus ut principibus coloniae Romam excitis quaererent quid rei esset.

3.4.6qui cum haud grauate uenissent, introducti a consulibus ad senatum ita responderunt ad interrogata ut magis suspecti quam uenerant dimitterentur.

3.4.7bellum inde haud dubium haberi. Sp. Furius consulum alter cui ea prouincia euenerat profectus in Aequos, Hernicorum in agro populabundum hostem inuenit, ignarusque multitudinis, quia nusquam uniuersa conspecta fuerat, imparem copiis exercitum temere pugnae commisit.

3.4.8primo concursu pulsus se intra castra recepit. neque is finis periculi fuit; namque et proxima nocte et postero die tanta ui castra sunt circumsessa atque oppugnata ut ne nuntius quidem inde mitti Romam posset.

3.4.9Hernici et male pugnatum et consulem exercitumque obsideri nuntiauerunt, tantumque terrorem incussere patribus ut, quae forma senatus consulti ultimae semper necessitatis habita est, Postumio, alteri consulum, negotium daretur uideret ne quid res publica detrimenti caperet.

3.4.10ipsum consulem Romae manere ad conscribendos omnes qui arma ferre possent optimum uisum est: pro consule T. Quinctium subsidio castris cum sociali exercitu mitti;

3.4.11ad eum explendum Latini Hernicique et colonia Antium dare Quinctio subitarios milites—ita tum repentina auxilia appellabant—iussi.

ch. 5 3.5.1 multi per eos dies motus multique impetus hinc atque illinc facti, quia superante multitudine hostes carpere multifariam uires Romanas, ut non suffecturas ad omnia, adgressi sunt;

3.5.2simul castra oppugnabantur, simul pars exercitus ad populandum agrum Romanum missa urbemque ipsam, si qua fortuna daret, temptandam.

3.5.3L. Ualerius ad praesidium urbis relictus, consul Postumius ad arcendas populationes finium missus.

3.5.4nihil remissum ab ulla parte curae aut laboris; uigiliae in urbe, stationes ante portas praesidiaque in muris disposita, et, quod necesse erat in tanto tumultu, iustitium per aliquot dies seruatum.

3.5.5interim in castris Furius consul, cum primo quietus obsidionem passus esset, in incautum hostem decumana porta erupit et, cum persequi posset, metu substitit ne qua ex parte altera in castra uis fieret.

3.5.6Furium legatum—frater idem consulis erat—longius extulit cursus; nec suos ille redeuntes persequendi studio neque hostium ab tergo incursum uidit. ita exclusus multis saepe frustra conatibus captis ut uiam sibi ad castra faceret, acriter dimicans cecidit.

3.5.7et consul nuntio circumuenti fratris conuersus ad pugnam, dum se temere magis quam satis caute in mediam dimicationem infert, uolnere accepto aegre ab circumstantibus ereptus et suorum animos turbauit et ferociores hostes fecit;

3.5.8qui caede legati et consulis uolnere accensi nulla deinde ui sustineri potuere, ut compulsi in castra Romani rursus obsiderentur nec spe nec uiribus pares; uenissetque in periculum summa rerum, ni T. Quinctius peregrinis copiis, †cum Latino Hernicoque exercitu, subuenisset.

3.5.9is intentos in castra Romana Aequos legatique caput ferociter ostentantes ab tergo adortus simul ad signum ab se procul editum ex castris eruptione facta, magnam uim hostium circumuenit.

3.5.10minor caedis, fuga effusior Aequorum in agro fuit Romano, in quos palatos praedam agentes Postumius aliquot locis, quibus opportuna imposuerat praesidia, impetum dedit. hi uagi dissipato agmine fugientes in Quinctium uictorem cum saucio consule reuertentem incidere;

3.5.11tum consularis exercitus egregia pugna consulis uolnus, legati et cohortium ultus est caedem. magnae clades ultro citroque illis diebus et inlatae et acceptae.

3.5.12difficile ad fidem est in tam antiqua re quot pugnauerint ceciderintue exacto adfirmare numero; audet tamen Antias Ualerius concipere summas:

3.5.13Romanos cecidisse in Hernico agro quinque milia octingentos: ex praedatoribus Aequorum qui populabundi in finibus Romanis uagabantur ab A. Postumio consule duo milia et quadringentos caesos: ceteram multitudinem praedam agentem quae inciderit in Quinctium nequaquam pari defunctam esse caede: interfecta inde quattuor milia et, exsequendo subtiliter numerum, ducentos ait et triginta.

3.5.14ut Romam reditum est et iustitium remissum, caelum uisum est ardere plurimo igni, portentaque alia aut obuersata oculis aut uanas exterritis ostentauere species. his auertendis terroribus in triduum feriae indictae, per quas omnia delubra pacem deum exposcentium uirorum mulierumque turba implebantur.

3.5.15cohortes inde Latinae Hernicaeque ab senatu gratiis ob impigram militiam actis remissae domos. Antiates mille milites, quia serum auxilium post proelium uenerant, prope cum ignominia dimissi.

ch. 6 3.6.1 comitia inde habita; creati consules L. Aebutius P. Seruilius. kalendis Sextilibus, ut tunc principium anni agebatur, consulatum ineunt.

3.6.2graue tempus et forte annus pestilens erat urbi agrisque, nec hominibus magis quam pecori, et auxere uim morbi terrore populationis pecoribus agrestibusque in urbem acceptis.

3.6.3ea conluuio mixtorum omnis generis animantium et odore insolito urbanos et agrestem confertum in arta tecta aestu ac uigiliis angebat, ministeriaque in uicem ac contagio ipsa uolgabant morbos.

3.6.4uix instantes sustinentibus clades repente legati Hernici nuntiant in agro suo Aequos Uolscosque coniunctis copiis castra posuisse, inde exercitu ingenti fines suos depopulari.

3.6.5praeterquam quod infrequens senatus indicio erat sociis adflictam ciuitatem pestilentia esse, maestum etiam responsum tulere, ut per se ipsi Hernici cum Latinis res suas tutarentur; urbem Romanam subita deum ira morbo populari; si qua eius mali quies ueniat, ut anno ante, ut semper alias, sociis opem laturos.

3.6.6discessere socii, pro tristi nuntio tristiorem domum referentes, quippe quibus per se sustinendum bellum erat quod uix Romanis fulti uiribus sustinuissent.

3.6.7non diutius se in Hernico hostis continuit; pergit inde infestus in agros Romanos, etiam sine belli iniuria uastatos. ubi cum obuius nemo ne inermis quidem fieret, perque omnia non praesidiis modo deserta sed etiam cultu agresti transirent, peruenere ad tertium lapidem Gabina uia.

3.6.8mortuus Aebutius erat Romanus consul; collega eius Seruilius exigua in spe trahebat animam; adfecti plerique principum, patrum maior pars, militaris fere aetas omnis, ut non modo ad expeditiones quas in tanto tumultu res poscebat, sed uix ad quietas stationes uiribus sufficerent.

3.6.9munus uigiliarum senatores, qui per aetatem ac ualetudinem poterant, per se ipsi obibant; circumitio ac cura aedilium plebi erat; ad eos summa rerum ac maiestas consularis imperii uenerat.

ch. 7 3.7.1 deserta omnia, sine capite, sine uiribus, di praesides ac fortuna urbis tutata est, quae Uolscis Aequisque praedonum potius mentem quam hostium dedit.

3.7.2adeo enim nullam spem non potiundi modo sed ne adeundi quidem Romana moenia animus eorum cepit tectaque procul uisa atque imminentes tumuli auertere mentes eorum, ut totis passim

3.7.3castris fremitu orto quid in uasto ac deserto agro inter tabem pecorum hominumque desides sine praeda tempus tererent, cum integra loca, Tusculanum agrum opimum copiis, petere possent, signa repente conuellerent transuersisque itineribus per Labicanos agros in Tusculanos colles transirent. eo uis omnis tempestasque belli conuersa est.

3.7.4interim Hernici Latinique pudore etiam, non misericordia solum, moti si nec obstitissent communibus hostibus infesto agmine Romanam urbem petentibus nec opem ullam obsessis sociis ferrent, coniuncto exercitu Romam pergunt.

3.7.5ubi cum hostes non inuenissent, secuti famam ac uestigia obuii fiunt descendentibus ab Tusculana in Albanam uallem. ibi haudquaquam aequo proelio pugnatum est, fidesque sua sociis parum felix in praesentia fuit.

3.7.6haud minor Romae fit morbo strages quam quanta ferro sociorum facta erat. consul qui unus supererat moritur; mortui et alii clari uiri, M. Ualerius, T. Uerginius Rutulus augures, Ser. Sulpicius curio maximus;

3.7.7et per ignota capita late uagata est uis morbi, inopsque senatus auxilii humani ad deos populum ac uota uertit. iussi cum coniugibus ac liberis supplicatum ire pacemque exposcere deum,

3.7.8ad id quod sua quemque mala cogebant auctoritate publica euocati omnia delubra implent. stratae passim matres, crinibus templa uerrentes, ueniam irarum caelestium finemque pesti exposcunt.

ch. 8 3.8.1 inde paulatim, seu pace deum impetrata seu grauiore tempore anni iam circumacto, defuncta morbis corpora salubriora esse incipere,

3.8.2uersisque animis iam ad publicam curam, cum aliquot interregna exissent, P. Ualerius Publicola tertio die quam interregnum inierat consules creat L. Lucretium Tricipitinum et T. Ueturium Geminum, siue ille Uetusius fuit.

3.8.3ante diem tertium idus Sextiles consulatum ineunt, iam satis ualida ciuitate ut non solum arcere bellum sed ultro etiam inferre posset.

3.8.4igitur nuntiantibus Hernicis in fines suos transcendisse hostes impigre promissum auxilium. duo consulares exercitus scripti. Ueturius missus in Uolscos ad bellum ultro inferendum:

3.8.5Tricipitinus populationibus arcendis sociorum agro oppositus non ultra quam in Hernicos procedit.

3.8.6Ueturius primo proelio hostes fundit fugatque: Lucretium dum in Hernicis sedet praedonum agmen fefellit supra montes Praenestinos ductum, inde demissum in campos. uastauere agros Praenestinum Gabinumque; ex Gabino in Tusculanos flexere colles.

3.8.7urbi quoque Romae ingens praebitus terror, magis in re subita quam quod ad arcendam uim parum uirium esset. Q. Fabius praeerat urbi; is armata iuuentute dispositisque praesidiis tuta omnia ac tranquilla fecit.

3.8.8itaque hostes praeda ex proximis locis rapta adpropinquare urbi non ausi, cum circumacto agmine redirent quanto longius ab urbe hostium abscederent eo solutiore cura, in Lucretium incidunt consulem iam ante exploratis itineribus suis instructum et ad certamen intentum.

3.8.9igitur praeparatis animis repentino pauore perculsos adorti aliquanto pauciores multitudinem ingentem fundunt fugantque et compulsos in cauas ualles, cum exitus haud in facili essent, circumueniunt.

3.8.10ibi Uolscum nomen prope deletum est. tredecim milia quadringentos septuaginta cecidisse in acie ac fuga, mille septingentos quinquaginta uiuos captos, signa uiginti septem militaria relata in quibusdam annalibus inuenio, ubi etsi adiectum aliquid numero sit, magna certe caedes fuit.

3.8.11uictor consul ingenti praeda potitus eodem in statiua rediit. tum consules castra coniungunt, et Uolsci Aequique adflictas uires suas in unum contulere. tertia illa pugna eo anno fuit. eadem fortuna uictoriam dedit; fusis hostibus etiam castra capta.

ch. 9 3.9.1 sic res Romana in antiquum statum rediit, secundaeque belli res extemplo urbanos motus excitauerunt.

3.9.2C. Terentilius Harsa tribunus plebis eo anno fuit. is consulibus absentibus ratus locum tribuniciis actionibus datum, per aliquot dies patrum superbiam ad plebem criminatus, maxime in consulare imperium tamquam nimium nec tolerabile liberae ciuitati inuehebatur:

3.9.3nomine enim tantum minus inuidiosum, re ipsa prope atrocius quam regium esse;

3.9.4quippe duos pro uno dominos acceptos, immoderata, infinita potestate, qui soluti atque effrenati ipsi omnes metus legum omniaque supplicia uerterent in plebem.

3.9.5quae ne aeterna illis licentia sit, legem se promulgaturum ut quinque uiri creentur legibus de imperio consulari scribendis; quod populus in se ius dederit, eo consulem usurum, non ipsos libidinem ac licentiam suam pro lege habituros.

3.9.6qua promulgata lege cum timerent patres ne absentibus consulibus iugum acciperent, senatus a praefecto urbis Q. Fabio uocatur, qui adeo atrociter in rogationem latoremque ipsum est inuectus ut nihil, si ambo consules infesti circumstarent tribunum, relictum minarum atque terroris sit:

3.9.7insidiatum eum et tempore capto adortum rem publicam. si quem similem eius priore anno inter morbum bellumque irati di tribunum dedissent, non potuisse sisti.

3.9.8mortuis duobus consulibus, iacente aegra ciuitate, in conluuione omnium rerum, ad tollendum rei publicae consulare imperium laturum leges fuisse, ducem Uolscis Aequisque ad oppugnandam urbem futurum.

3.9.9quid tandem? illi non licere, si quid consules superbe in aliquem ciuium aut crudeliter fecerint, diem dicere, accusare iis ipsis iudicibus quorum in aliquem saeuitum sit?

3.9.10non illum consulare imperium sed tribuniciam potestatem inuisam intolerandamque facere; quam placatam reconciliatamque patribus de integro in antiqua redigi mala. neque illum se deprecari quo minus pergat ut coeperit.

3.9.11'uos' inquit Fabius, 'ceteri tribuni, oramus, ut primum omnium cogitetis potestatem istam ad singulorum auxilium, non ad perniciem uniuersorum comparatam esse; tribunos plebis uos creatos, non hostes patribus.

3.9.12nobis miserum, inuidiosum uobis est, desertam rem publicam inuadi. non ius uestrum, sed inuidiam minueritis. agite cum collega ut rem integram in aduentum consulum differat. ne Aequi quidem ac Uolsci, morbo absumptis priore anno consulibus, crudeli superboque nobis bello institere.' agunt cum Terentilio tribuni,

3.9.13dilataque in speciem actione, re ipsa sublata, consules extemplo arcessiti.

ch. 10 3.10.1 Lucretius cum ingenti praeda, maiore multo gloria rediit. et auget gloriam adueniens exposita omni in campo Martio praeda, ut suum quisque per triduum cognitum abduceret.

3.10.2reliqua uendita, quibus domini non exstitere. debebatur omnium consensu consuli triumphus; sed dilata res est, tribuno de lege agente; id antiquius consuli fuit.

3.10.3iactata per aliquot dies cum in senatu res tum apud populum est; cessit ad ultimum maiestati consulis tribunus et destitit.

3.10.4tum imperatori exercituique honos suus redditus. triumphauit de Uolscis Aequisque; triumphantem secutae suae legiones. alteri consuli datum ut ouans sine militibus urbem iniret.

3.10.5anno deinde insequenti lex Terentilia ab toto relata collegio nouos adgressa consules est; erant consules P.

3.10.6Uolumnius Ser. Sulpicius. eo anno caelum ardere uisum, terra ingenti concussa motu est. bouem locutam, cui rei priore anno fides non fuerat, creditum. inter alia prodigia et carne pluit, quem imbrem ingens numerus auium interuolitando rapuisse fertur; quod intercidit, sparsum ita iacuisse per aliquot dies ut nihil odor mutaret.

3.10.7libri per duumuiros sacrorum aditi; pericula a conuentu alienigenarum praedicta, ne qui in loca summa urbis impetus caedesque inde fierent; inter cetera monitum ut seditionibus abstineretur. id factum ad impediendam legem tribuni criminabantur, ingensque aderat certamen.

3.10.8ecce, ut idem in singulos annos orbis uolueretur, Hernici nuntiant Uolscos et Aequos, etsi abscisae res sint, reficere exercitus; Antii summam rei positam; Ecetrae Antiates colonos palam concilia facere; id caput, eas uires belli esse.

3.10.9ut haec dicta in senatu sunt, dilectus edicitur; consules belli administrationem inter se dispertiri iussi, alteri ut Uolsci, alteri ut Aequi prouincia esset.

3.10.10tribuni coram in foro personare, fabulam compositam Uolsci belli, Hernicos ad partes paratos. iam ne uirtute quidem premi libertatem populi Romani sed arte eludi.

3.10.11quia occidione prope occisos Uolscos et Aequos mouere sua sponte arma posse iam fides abierit, nouos hostes quaeri; coloniam fidam propinquam infamem fieri.

3.10.12bellum innoxiis Antiatibus indici, geri cum plebe Romana, quam oneratam armis ex urbe praecipiti agmine acturi essent, exsilio et relegatione ciuium ulciscentes tribunos.

3.10.13sic, ne quid aliud actum putent, uictam legem esse, nisi dum in integro res sit, dum domi, dum togati sint, caueant ne possessione urbis pellantur, ne iugum accipiant.

3.10.14si animus sit, non defore auxilium; consentire omnes tribunos. nullum terrorem externum, nullum periculum esse; cauisse deos priore anno ut tuto libertas defendi posset. haec tribuni.

ch. 11 3.11.1 at ex parte altera consules in conspectu eorum positis sellis dilectum habebant. eo decurrunt tribuni contionemque secum trahunt. citati pauci uelut rei experiundae causa, et statim uis coorta.

3.11.2quemcumque lictor iussu consulis prendisset, tribunus mitti iubebat; neque suum cuique ius modum faciebat sed uirium spes, et manu obtinendum erat quod intenderes.

3.11.3quemadmodum se tribuni gessissent in prohibendo dilectu, sic patres se in lege, quae per omnes comitiales dies ferebatur, impedienda gerebant.

3.11.4initium erat rixae, cum discedere populum iussissent tribuni, quod patres se submoueri haud sinebant. nec fere seniores rei intererant, quippe quae non consilio regenda sed permissa temeritati audaciaeque esset.

3.11.5multum et consules se abstinebant, ne cui in conluuione rerum maiestatem suam contumeliae offerrent.

3.11.6Caeso erat Quinctius, ferox iuuenis qua nobilitate gentis, qua corporis magnitudine et uiribus. ad ea munera data a dis et ipse addiderat multa belli decora facundiamque in foro, ut nemo, non lingua, non manu promptior in ciuitate haberetur.

3.11.7hic cum in medio patrum agmine constitisset, eminens inter alios, uelut omnes dictaturas consulatusque gerens in uoce ac uiribus suis, unus impetus tribunicios popularesque procellas sustinebat.

3.11.8hoc duce saepe pulsi foro tribuni, fusa ac fugata plebes est; qui obuius fuerat, mulcatus nudatusque abibat, ut satis appareret, si sic agi liceret, uictam legem esse.

3.11.9tum prope iam perculsis aliis tribunis A. Uerginius, ex collegio unus, Caesoni capitis diem dicit. atrox ingenium accenderat eo facto magis quam conterruerat; eo acrius obstare legi, agitare plebem, tribunos uelut iusto persequi bello.

3.11.10accusator pati reum ruere inuidiaeque flammam ac materiam criminibus suis suggerere; legem interim non tam ad spem perferendi quam ad lacessendam Caesonis temeritatem ferre.

3.11.11ibi multa saepe ab iuuentute inconsulte dicta factaque in unius Caesonis suspectum incidunt ingenium.

3.11.12tamen legi resistebat. et A. Uerginius identidem plebi: 'ecquid sentitis iam, uos, Quirites, Caesonem simul ciuem et legem quam cupitis habere non posse?

3.11.13quamquam quid ego legem loquor? libertati obstat; omnes Tarquinios superbia exsuperat. exspectate dum consul aut dictator fiat, quem priuatum uiribus et audacia regnantem uidetis.' adsentiebantur multi pulsatos se querentes, et tribunum ad rem peragendam ultro incitabant.

ch. 12 3.12.1 iam aderat iudicio dies apparebatque uolgo homines in damnatione Caesonis libertatem agi credere. tum demum coactus cum multa indignitate prensabat singulos. sequebantur necessarii, principes ciuitatis.

3.12.2T. Quinctius Capitolinus, qui ter consul fuerat, cum multa referret sua familiaeque decora,

3.12.3adfirmabat neque in Quinctia gente neque in ciuitate Romana tantam indolem tam maturae uirtutis unquam exstitisse; suum primum militem fuisse, se saepe uidente pugnasse in hostem.

3.12.4Sp. Furius, missum ab Quinctio Capitolino sibi eum in dubiis suis rebus uenisse subsidio; neminem unum esse cuius magis opera putet rem restitutam.

3.12.5L. Lucretius, consul anni prioris, recenti gloria nitens, suas laudes participare cum Caesone, memorare pugnas, referre egregia facinora nunc in expeditionibus, nunc in acie;

3.12.6suadere et monere iuuenem egregium, instructum naturae fortunaeque omnibus bonis, maximum momentum rerum eius ciuitatis in quamcumque uenisset, suum quam alienum mallent ciuem esse.

3.12.7quod offendat in eo, feruorem et audaciam, aetatem cottidie auferre: quod desideretur, consilium, id in dies crescere. senescentibus uitiis, maturescente uirtute, sinerent tantum uirum senem in ciuitate fieri.

3.12.8pater inter hos L. Quinctius, cui Cincinnato cognomen erat, non iterando laudes, ne cumularet inuidiam, sed ueniam errori atque adulescentiae petendo, sibi qui non dicto, non facto quemquam offendisset, ut condonarent filium orabat.

3.12.9sed alii auersabantur preces aut uerecundia aut metu, alii se suosque mulcatos querentes atroci responso iudicium suum praeferebant.

ch. 13 3.13.1 premebat reum praeter uolgatam inuidiam crimen unum, quod M. Uolscius Fictor, qui ante aliquot annos tribunus plebis fuerat,

3.13.2testis exstiterat se, haud multo post quam pestilentia in urbe fuerat, in iuuentutem grassantem in Subura incidisse. ibi rixam natam esse fratremque suum maiorem natu, necdum ex morbo satis ualidum, pugno ictum ab Caesone cecidisse;

3.13.3semianimem inter manus domum ablatum, mortuumque inde arbitrari, nec sibi rem exsequi tam atrocem per consules superiorum annorum licuisse. haec Uolscio clamitante adeo concitati homines sunt ut haud multum afuerit quin impetu populi Caeso interiret.

3.13.4Uerginius arripi iubet hominem et in uincula duci. patricii ui contra uim resistunt. T. Quinctius clamitat, cui rei capitalis dies dicta sit et de quo futurum propediem iudicium, eum indemnatum indicta causa non debere uiolari.

3.13.5tribunus supplicium negat sumpturum se de indemnato; seruaturum tamen in uinculis esse ad iudicii diem ut, qui hominem necauerit, de eo supplicii sumendi copia populo Romano fiat.

3.13.6appellati tribuni medio decreto ius auxilii sui expediunt: in uincla conici uetant; sisti reum pecuniamque ni sistatur populo promitti placere pronuntiant.

3.13.7summam pecuniae quantam aequum esset promitti, ueniebat in dubium; id ad senatum reicitur: reus, dum consulerentur patres, retentus in publico est.

3.13.8uades dari placuit; unum uadem tribus milibus aeris obligarunt; quot darentur permissum tribunis est. decem finierunt; tot uadibus accusator uadatus est reum. hic primus uades publico dedit. dimissus e foro nocte proxima in Tuscos in exsilium abiit.

3.13.9iudicii die cum excusaretur solum uertisse exsilii causa, nihilo minus Uerginio comitia habente, collegae appellati dimisere concilium.

3.13.10pecunia a patre exacta crudeliter, ut diuenditis omnibus bonis aliquamdiu trans Tiberim ueluti relegatus deuio quodam tugurio uiueret.

ch. 14 3.14.1 hoc iudicium et promulgata lex exercuit ciuitatem: ab externis armis otium fuit.

3.14.2cum uelut uictores tribuni perculsis patribus Caesonis exsilio prope perlatam esse crederent legem, et quod ad seniores patrum pertineret cessissent possessione rei publicae,

3.14.3iuniores, id maxime quod Caesonis sodalium fuit, auxere iras in plebem, non minuerunt animos; sed ibi plurimum profectum est quod modo quodam temperauere impetus suos.

3.14.4cum primo post Caesonis exsilium lex coepta ferri est, instructi paratique cum ingenti clientium exercitu sic tribunos, ubi primum submouentes praebuere causam, adorti sunt ut nemo unus inde praecipuum quicquam gloriae domum inuidiaeue ferret, mille pro uno Caesones exstitisse plebes quereretur.

3.14.5mediis diebus quibus tribuni de lege non agerent, nihil eisdem illis placidius aut quietius erat. benigne salutare, adloqui plebis homines, domum inuitare, adesse in foro, tribunos ipsos cetera pati sine interpellatione concilia habere, nunquam ulli neque publice neque priuatim truces esse, nisi cum de lege agi coeptum esset; alibi popularis iuuentus erat.

3.14.6ne uoce quidem incommoda, nedum ut ulla uis fieret, paulatim permulcendo tractandoque mansuefecerant plebem. his per totum annum artibus lex elusa est. nec cetera modo tribuni tranquillo peregere, sed refecti quoque in insequentem annum.

ch. 15 3.15.1 accipiunt ciuitatem placidiorem consules C. Claudius Appi filius et P. Ualerius Publicola. nihil noui nouus annus attulerat; legis ferendae aut accipiendae cura ciuitatem tenebat.

3.15.2quantum iuniores patrum plebi se magis insinuabant, eo acrius contra tribuni tendebant ut plebi suspectos eos criminando facerent:

3.15.3coniurationem factam; Caesonem Romae esse; interficiendorum tribunorum, trucidandae plebis consilia inita; id negotii datum ab senioribus patrum ut iuuentus tribuniciam potestatem e re publica tolleret formaque eadem ciuitatis esset quae ante Sacrum montem occupatum fuerat.

3.15.4et ab Uolscis et Aequis statum iam ac prope sollemne in singulos annos bellum timebatur, propiusque aliud nouum malum necopinato exortum.

3.15.5exsules seruique, ad duo milia hominum et quingenti, duce Appio Herdonio Sabino nocte Capitolium atque arcem occupauere.

3.15.6confestim in arce facta caedes eorum qui coniurare et simul capere arma noluerant: alii inter tumultum praecipites pauore in forum deuolant: alternae uoces 'ad arma' et 'hostes in urbe sunt' audiebantur.

3.15.7consules et armare plebem et inermem pati timebant, incerti quod malum repentinum, externum an intestinum, ab odio plebis an ab seruili fraude, urbem inuasisset; sedabant tumultus, sedando interdum mouebant; nec enim poterat pauida et consternata multitudo regi imperio.

3.15.8dant tamen arma, non uolgo, tantum ut incerto hoste praesidium satis fidum ad omnia esset. solliciti reliquum noctis incertique qui homines, quantus numerus hostium esset, in stationibus disponendis ad opportuna omnis urbis loca egere.

3.15.9lux deinde aperuit bellum ducemque belli. seruos ad libertatem Appius Herdonius ex Capitolio uocabat: se miserrimi cuiusque suscepisse causam, ut exsules iniuria pulsos in patriam reduceret et seruitiis graue iugum demeret; id malle populo Romano auctore fieri: si ibi spes non sit, se Uolscos et Aequos et omnia extrema temptaturum et concitaturum.

ch. 16 3.16.1 dilucere res magis patribus atque consulibus. praeter ea tamen quae denuntiabantur, ne Ueientium neu Sabinorum id consilium esset timere et,

3.16.2cum tantum in urbe hostium esset, mox Sabinae Etruscaeque legiones ex composito adessent, tum aeterni hostes, Uolsci et Aequi, non ad populandos, ut ante, fines sed ad urbem ut ex parte captam uenirent.

3.16.3multi et uarii timores; inter ceteros eminebat terror seruilis ne suus cuique domi hostis esset, cui nec credere nec non credendo, ne infestior fieret, fidem abrogare satis erat tutum;

3.16.4uixque concordia sisti uidebatur posse. tantum superantibus aliis ac mergentibus malis nemo tribunos aut plebem timebat; mansuetum id malum et per aliorum quietem malorum semper exoriens tum quiesse peregrino terrore sopitum uidebatur.

3.16.5ad id prope unum maxime inclinatis rebus incubuit. tantus enim tribunos furor tenuit ut non bellum, sed uanam imaginem belli ad auertendos ab legis cura plebis animos Capitolium insedisse contenderent; patriciorum hospites clientesque si perlata lege frustra tumultuatos esse se sentiant, maiore quam uenerint silentio abituros.

3.16.6concilium inde legis perferendae habere, auocato populo ab armis. senatum interim consules habent, alio se maiore ab tribunis metu ostendente quam quem nocturnus hostis intulerat.

ch. 17 3.17.1 postquam arma poni et discedere homines ab stationibus nuntiatum est, P. Ualerius, collega senatum retinente, se ex curia proripit, inde in templum ad tribunos uenit.

3.17.2'quid hoc rei est' inquit, 'tribuni? Appi Herdoni ductu et auspicio rem publicam euersuri estis? tam felix uobis corrumpendis fuit qui seruitia non commouit auctor? cum hostes supra caput sint, discedi ab armis legesque ferri placet?' inde ad multitudinem oratione uersa:

3.17.3'si uos urbis, Quirites, si uestri nulla cura tangit, at uos ueremini deos uestros ab hostibus captos. Iuppiter optimus maximus, Iuno regina et Minerua, alii di deaeque obsidentur; castra seruorum publicos uestros penates tenent; haec uobis forma sanae ciuitatis uidetur?

3.17.4tantum hostium non solum intra muros est sed in arce supra forum curiamque; comitia interim in foro sunt, senatus in curia est; uelut cum otium superat, senator sententiam dicit, alii Quirites suffragium ineunt.

3.17.5non quidquid patrum plebisque est, consules, tribunos, deos hominesque omnes armatos opem ferre, in Capitolium currere, liberare ac pacare augustissimam illam domum Iouis optimi maximi decuit?

3.17.6Romule pater, tu mentem tuam, qua quondam arcem ab his iisdem Sabinis auro captam recepisti, da stirpi tuae; iube hanc ingredi uiam, quam tu dux, quam tuus ingressus exercitus est. primus en ego consul, quantum mortalis deum possum,

3.17.7te ac tua uestigia sequar.' ultimum orationis fuit, se arma capere, uocare omnes Quirites ad arma; si qui impediat, iam se consularis imperii, iam tribuniciae potestatis sacratarumque legum oblitum, quisquis ille sit, ubicumque sit, in Capitolio, in foro, pro hoste habiturum.

3.17.8iuberent tribuni, quoniam in Appium Herdonium uetarent, in P. Ualerium consulem sumi arma; ausurum se in tribunis, quod princeps familiae suae ausus in regibus esset.

3.17.9uim ultimam apparebat futuram spectaculoque seditionem Romanam hostibus fore. nec lex tamen ferri nec ire in Capitolium consul potuit; nox certamina coepta oppressit;

3.17.10tribuni cessere nocti, timentes consulum arma. amotis inde seditionis auctoribus patres circumire plebem inserentesque se in circulos sermones tempori aptos serere; admonere ut uiderent in quod discrimen rem publicam adducerent.

3.17.11non inter patres ac plebem certamen esse, sed simul patres plebemque, arcem urbis, templa deorum, penates publicos priuatosque hostibus dedi.

3.17.12dum haec in foro sedandae discordiae causa aguntur, consules interim, ne Sabini neue Ueiens hostis moueretur, circa portas murosque discesserant.

ch. 18 3.18.1 eadem nocte et Tusculum de arce capta Capitolioque occupato et alio turbatae urbis statu nuntii ueniunt.

3.18.2L. Mamilius Tusculi tum dictator erat. is confestim conuocato senatu atque introductis nuntiis magnopere censet,

3.18.3ne exspectent dum ab Roma legati auxilium petentes ueniant; periculum ipsum discrimenque ac sociales deos fidemque foederum id poscere; demerendi beneficio tam potentem, tam propinquam ciuitatem nunquam parem occasionem daturos deos.

3.18.4placet ferri auxilium; iuuentus conscribitur, arma dantur. Romam prima luce uenientes procul speciem hostium praebuere; Aequi aut Uolsci uenire uisi sunt; deinde ubi uanus terror abiit, accepti in urbem agmine in forum descendunt.

3.18.5ibi iam P. Ualerius relicto ad portarum praesidia collega instruebat aciem.

3.18.6auctoritas uiri mouerat, adfirmantis Capitolio reciperato et urbe pacata si edoceri se sissent quae fraus ab tribunis occulta in lege ferretur, memorem se maiorum suorum, memorem cognominis quo populi colendi uelut hereditaria cura sibi a maioribus tradita esset, concilium plebis non impediturum.

3.18.7hunc ducem secuti nequiquam reclamantibus tribunis in cliuum Capitolinum erigunt aciem. adiungitur et Tusculana legio. certare socii ciuesque utri reciperatae arcis suum decus facerent; dux uterque suos adhortatur.

3.18.8trepidare tum hostes nec ulli satis rei praeterquam loco fidere; trepidantibus inferrunt signa Romani sociique. iam in uestibulum perruperant templi cum P. Ualerius inter primores pugnam ciens interficitur.

3.18.9P. Uolumnius consularis uidit cadentem. is dato negotio suis ut corpus obtegerent, ipse in locum uicemque consulis prouolat. prae ardore impetuque tantae rei sensus non peruenit ad militem; prius uicit quam se pugnare sine duce sentiret.

3.18.10multi exsulum caede sua foedauere templum, multi uiui capti, Herdonius interfectus. ita Capitolium reciperatum. de captiuis, ut quisque liber aut seruus esset, suae fortunae a quoque sumptum supplicium est. Tusculanis gratiae actae, Capitolium purgatum atque lustratum.

3.18.11in consulis domum plebes quadrantes ut funere ampliore efferretur iactasse fertur.

ch. 19 3.19.1 pace parta, instare tum tribuni patribus, ut P. Ualeri fidem exsoluerent, instare <C.> Claudio, ut collegae deos manes fraude liberaret, agi de lege sineret. consul antequam collegam sibi subrogasset negare passurum agi de lege.

3.19.2hae tenuere contentiones usque ad comitia consulis subrogandi. Decembri mense summo patrum studio L. Quinctius Cincinnatus, pater Caesonis, consul creatur qui magistratum statim occiperet.

3.19.3perculsa erat plebes consulem habitura iratum, potentem fauore patrum, uirtute sua, tribus liberis, quorum nemo Caesoni cedebat magnitudine animi, consilium et modum adhibendo ubi res posceret priores erant.

3.19.4is ut magistratum iniit, adsiduis contionibus pro tribunali non in plebe coercenda quam senatu castigando uehementior fuit, cuius ordinis languore perpetui iam tribuni plebis, non ut in re publica populi Romani sed ut in perdita domo lingua criminibusque regnarent:

3.19.5cum Caesone filio suo uirtutem, constantiam, omnia iuuentutis belli domique decora pulsa ex urbe Romana et fugata esse; loquaces, seditiosos, semina discordiarum, iterum ac tertium tribunos, pessimis artibus, regia licentia uiuere.

3.19.6'Aulus' inquit, 'ille Uerginius, quia in Capitolio non fuit, minus supplicii quam Appius Herdonius meruit? plus hercule aliquanto, qui uere rem aestimare uelit. Herdonius, si nihil aliud, hostem se fatendo prope denuntiauit ut arma caperetis; hic negando bellum esse arma uobis ademit nudosque seruis uestris et exsulibus obiecit.

3.19.7et uos—C. Claudi pace et P. Ualeri mortui loquar—prius in cliuum Capitolinum signa intulistis quam hos hostes de foro tolleretis? pudet deorum hominumque. cum hostes in arce, in Capitolio essent, exsulum et seruorum dux profanatis omnibus in cella Iouis optimi maximi habitaret, Tusculi ante quam Romae sumpta sunt arma.

3.19.8in dubio fuit utrum L. Mamilius, Tusculanus dux, an P. Ualerius et C. Claudius consules Romanam arcem liberarent; et qui ante Latinos ne pro se quidem ipsis, cum in finibus hostem haberent, attingere arma passi sumus, nunc, nisi Latini sua sponte arma sumpsissent, capti et deleti eramus.

3.19.9hoc est, tribuni, auxilium plebi ferre, inermem eam hosti trucidandam obicere? scilicet si quis uobis humillimus homo de uestra plebe, quam partem uelut abruptam a cetero populo uestram patriam peculiaremque rem publicam fecistis, si quis ex his domum suam obsessam a familia armata nuntiaret, ferendum auxilium putaretis:

3.19.10Iuppiter optimus maximus exsulum atque seruorum saeptus armis nulla humana ope dignus erat? et hi postulant, ut sacrosancti habeantur, quibus ipsi di neque sacri neque sancti sunt?

3.19.11at enim, diuinis humanisque obruti sceleribus, legem uos hoc anno perlaturos dictitatis. tum hercule illo die quo ego consul sum creatus, male gesta res publica est, peius multo quam cum P. Ualerius consul periit,—si tuleritis.

3.19.12iam primum omnium' inquit, 'Quirites, in Uolscos et Aequos mihi atque collegae legiones ducere in animo est. nescio quo fato magis bellantes quam pacati propitios habemus deos. quantum periculum ab illis populis fuerit si Capitolium ab exsulibus obsessum scissent, suspicari de praeterito quam re ipsa experiri est melius.'

ch. 20 3.20.1 mouerat plebem oratio consulis; erecti patres restitutam credebant rem publicam. consul alter, comes animosior quam auctor, suscepisse collegam priorem actiones tam graues facile passus, in peragendis consularis officii partem ad se uindicabat.

3.20.2tum tribuni, eludentes uelut uana dicta, persequi quaerendo quonam modo exercitum educturi consules essent quos dilectum habere nemo passurus sit.

3.20.3'nobis uero' inquit Quinctius, nihil dilectu opus est, cum, quo tempore P. Ualerius ad recipiundum Capitolium arma plebi dedit, omnes in uerba iurauerint conuenturos se iussu consulis nec iniussu abituros.

3.20.4edicimus itaque, omnes qui in uerba iurastis crastina die armati ad lacum Regillum adsitis.' cauillari tum tribuni et populum exsoluere religione uelle: priuatum eo tempore Quinctium fuisse cum sacramento adacti sint.

3.20.5sed nondum haec quae nunc tenet saeculum neglegentia deum uenerat, nec interpretando sibi quisque ius iurandum et leges aptas faciebat, sed suos potius mores ad ea accommodabat.

3.20.6igitur tribuni, ut impediendae rei nulla spes erat, de proferendo exitu agere, eo magis quod et augures iussos adesse ad Regillum lacum fama exierat, locumque inaugurari ubi auspicato cum populo agi posset, ut quidquid Romae ui tribunicia rogatum esset id comitiis ibi abrogaretur:

3.20.7omnes id iussuros quod consules uelint; neque enim prouocationem esse longius ab urbe mille passuum, et tribunos, si eo ueniant, in alia turba Quiritium subiectos fore consulari imperio.

3.20.8terrebant haec; sed ille maximus terror animos agitabat, quod saepius Quinctius dictitabat se consulum comitia non habiturum; non ita ciuitatem aegram esse ut consuetis remediis sisti possit; dictatore opus esse rei publicae, ut, qui se mouerit ad sollicitandum statum ciuitatis, sentiat sine prouocatione dictaturam esse.

ch. 21 3.21.1 senatus in Capitolio erat; eo tribuni cum perturbata plebe ueniunt. multitudo clamore ingenti nunc consulum, nunc patrum fidem implorant; nec ante mouerunt de sententia consulem quam tribuni se in auctoritate patrum futuros esse polliciti sunt.

3.21.2tunc referente consule de tribunorum et plebis postulatis senatus consulta fiunt ut neque tribuni legem eo anno ferrent neque consules ab urbe exercitum educerent; in reliquum magistratus continuari et eosdem tribunos refici iudicare senatum contra rem publicam esse.

3.21.3consules fuere in patrum potestate: tribuni reclamantibus consulibus refecti. patres quoque, ne quid cederent plebi, et ipsi L. Quinctium consulem reficiebant. nulla toto anno uehementior actio consulis fuit.

3.21.4'mirer' inquit, 'si uana uestra, patres conscripti, auctoritas ad plebem est? uos eleuatis eam quippe qui, quia plebs senatus consultum continuandis magistratibus soluit, ipsi quoque solutum uoltis, ne temeritati multitudinis cedatis,

3.21.5tamquam id sit plus posse in ciuitate, plus leuitatis ac licentiae habere. leuius enim uaniusque profecto est sua decreta et consulta tollere quam aliorum.

3.21.6imitamini, patres conscripti, turbam inconsultam, et qui exemplo aliis esse debetis, aliorum exemplo peccate potius quam alii uestro recte faciant, dum ego ne imiter tribunos nec me contra senatus consultum consulem renuntiari patiar.

3.21.7te uero, C. Claudi, adhortor ut et ipse populum Romanum hac licentia arceas, et de me hoc tibi persuadeas me ita accepturum ut non honorem meum a te impeditum, sed gloriam spreti honoris auctam, inuidiam quae ex continuato eo impenderet leuatam putem.'

3.21.8communiter inde edicunt ne quis L. Quinctium consulem faceret; si quis fecisset, se id suffragium non obseruaturos.

ch. 22 3.22.1 consules creati Q. Fabius Uibulanus tertium et L. Cornelius Maluginensis. census actus eo anno: lustrum propter Capitolium captum, consulem occisum condi religiosum fuit.

3.22.2Q. Fabio L. Cornelio consulibus principio anni statim res turbulentae. instigabant plebem tribuni: bellum ingens a Uolscis et Aequis Latini atque Hernici nuntiabant: iam Antii Uolscorum legiones esse. et ipsam coloniam ingens metus erat defecturam; aegreque impetratum a tribunis ut bellum praeuerti sinerent.

3.22.3consules inde partiti prouincias: Fabio ut legiones Antium duceret datum, Cornelius ut Romae praesidio esset, ne qua pars hostium, qui Aequis mos erat, ad populandum ueniret.

3.22.4Hernici et Latini iussi milites dare ex foedere, duaeque partes sociorum in exercitu, tertia ciuium fuit. postquam ad diem praestitutum uenerunt socii, consul extra portam Capenam castra locat. inde lustrato exercitu Antium profectus haud procul oppido statiuisque hostium consedit.

3.22.5ubi cum Uolsci, quia nondum ab Aequis uenisset exercitus, dimicare non ausi, quemadmodum quieti uallo se tutarentur, pararent, postero die Fabius non permixtam unam sociorum ciuiumque sed trium populorum tres separatim acies circa uallum hostium instruxit; ipse erat medius cum legionibus Romanis.

3.22.6inde signum obseruari iussit, ut pariter et socii rem inciperent referrentque pedem, si receptui cecinisset. equites item suae cuique parti post principia conlocat.

3.22.7ita trifariam adortus castra circumuenit et cum undique instaret non sustinentes impetum Uolscos uallo deturbat. transgressus inde munitiones pauidam turbam inclinatamque in partem unam castris expellit.

3.22.8inde effuse fugientes eques, cui superare uallum haud facile fuerat, cum ad id spectator pugnae adstitisset, libero campo adeptus parte uictoriae fruitur territos caedendo.

3.22.9magna et in castris et extra munimenta caedes fugientium fuit sed praeda maior, quia uix arma secum efferre hostis potuit; deletusque exercitus foret ni fugientes siluae texissent.

ch. 23 3.23.1 dum ad Antium haec geruntur, interim Aequi robore iuuentutis praemisso arcem Tusculanam improuiso nocte capiunt, reliquo exercitu haud procul moenibus Tusculi considunt ut distenderent hostium copias.

3.23.2haec celeriter Romam, ab Roma in castra Antium perlata mouent Romanos haud secus quam si Capitolium captum nuntiaretur; adeo et recens erat Tusculanorum meritum et similitudo ipsa periculi reposcere datum auxilium uidebatur.

3.23.3Fabius omissis omnibus praedam ex castris raptim Antium conuehit; ibi modico praesidio relicto, citatum agmen Tusculum rapit. nihil praeter arma et quod cocti ad manum fuit cibi ferre militi licuit; commeatum ab Roma consul Cornelius subuehit.

3.23.4aliquot menses Tusculi bellatum. parte exercitus consul castra Aequorum oppugnabat; partem Tusculanis dederat ad arcem reciperandam. ui nunquam eo subiri potuit: fames postremo inde detraxit hostem.

3.23.5qua postquam uentum ad extremum est, inermes nudique omnes sub iugum ab Tusculanis missi. hos ignominiosa fuga domum se recipientes Romanus consul in Algido consecutus ad unum omnes occidit.

3.23.6uictor ad Columen—id loco nomen est—exercitu reducto castra locat. et alter consul, postquam moenibus iam Romanis pulso hoste periculum esse desierat, et ipse ab Roma profectus.

3.23.7ita bifariam consules ingressi hostium fines ingenti certamine hinc Uolscos, hinc Aequos populantur. eodem anno descisse Antiates apud plerosque auctores inuenio; L. Cornelium consulem id bellum gessisse oppidumque cepisse. certum adfirmare, quia nulla apud uetustiores scriptores eius rei mentio est, non ausim.

ch. 24 3.24.1 hoc bello perfecto tribunicium domi bellum patres territat. clamant fraude fieri quod foris teneatur exercitus; frustrationem eam legis tollendae esse; se nihilo minus rem susceptam peracturos.

3.24.2obtinuit tamen L. Lucretius praefectus urbis ut actiones tribuniciae in aduentum consulum differrentur.

3.24.3erat et noua exorta causa motus. A. Cornelius et Q. Seruilius quaestores M. Uolscio, quod falsus haud dubie testis in Caesonem exstitisset, diem dixerant.

3.24.4multis enim emanabat indiciis neque fratrem Uolsci ex quo semel fuerit aeger unquam non modo uisum in publico, sed ne adsurrexisse quidem ex morbo, multorumque tabe mensum mortuum;

3.24.5nec iis temporibus in quae testis crimen coniecisset Caesonem Romae uisum, adfirmantibus qui una meruerant secum eum tum frequentemque ad signa sine ullo commeatu fuisse. nisi ita esset multi priuatim ferebant Uolscio iudicem.

3.24.6cum ad iudicium ire non auderet, omnes eae res in unum congruentes haud magis dubiam damnatio

3.24.7nem Uolsci quam Caesonis Uolscio teste fuerat faciebant. in mora tribuni erant, qui comitia quaestores habere de reo, nisi prius habita de lege essent, passuros negabant. ita extracta utraque res in consulum aduentum est.

3.24.8qui ubi triumphantes uictore cum exercitu urbem inierunt, quia silentium de lege erat, perculsos magna pars credebant tribunos;

3.24.9at illi—etenim extremum anni iam erat—quartum adfectantes tribunatum, in comitiorum disceptationem ab lege certamen auerterant. et cum consules nihilo minus aduersus continuationem tribunatus quam si lex minuendae suae maiestatis causa promulgata ferretur tetendissent uictoria certaminis penes tribunos fuit.

3.24.10eodem anno Aequis pax est petentibus data. census, res priore anno incohata, perficitur, idque lustrum ab origine urbis decimum conditum ferunt. censa ciuium capita centum septendecim milia trecenta undeuiginti.

3.24.11consulum magna domi bellique eo anno gloria fuit, quod et foris pacem peperere, et domi, etsi non concors, minus tamen quam alias infesta ciuitas fuit.

ch. 25 3.25.1 L. Minucius inde et C. Nautius consules facti duas residuas anni prioris causas exceperunt. eodem modo consules legem, tribuni iudicium de Uolscio impediebant; sed in quaestoribus nouis maior uis, maior auctoritas erat.

3.25.2cum M. Ualerio Mani filio Uolesi nepote quaestor erat T. Quinctius Capitolinus qui ter consul fuerat.

3.25.3is, quoniam neque Quinctiae familiae Caeso neque rei publicae maximus iuuenum restitui posset, falsum testem qui dicendae causae innoxio potestatem ademisset, iusto ac pio bello persequebatur.

3.25.4cum Uerginius maxime ex tribunis de lege ageret, duum mensum spatium consulibus datum est ad inspiciendam legem ut cum edocuissent populum quid fraudis occultae ferretur, sinerent deinde suffragium inire. hoc interualli datum res tranquillas in urbe fecit.

3.25.5nec diuturnam quietem Aequi dederunt, qui rupto foedere quod ictum erat priore anno cum Romanis, imperium ad Gracchum Cloelium deferunt; is tum longe princeps in Aequis erat.

3.25.6Graccho duce in Labicanum agrum, inde in Tusculanum hostili populatione ueniunt, plenique praedae in Algido castra locant. in ea castra Q. Fabius, P. Uolumnius, A. Postumius legati ab Roma uenerunt questum iniurias et ex eo foedere res repetitum.

3.25.7eos Aequorum imperator, quae mandata habeant ab senatu Romano, ad quercum iubet dicere; se alia interim acturum. quercus ingens arbor praetorio imminebat, cuius umbra opaca sedes erat.

3.25.8tum ex legatis unus abiens 'et haec' inquit, 'sacrata quercus et quidquid deorum est audiant foedus a uobis ruptum, nostrisque et nunc querellis adsint et mox armis, cum deorum